“नेपाल कलाको देश भईकन पनि नेपालमा कलाप्रति त्यत्तिको अभिरुचि र प्रेम जागेको छैन फलस्वरूप कलाको अवहेलना भइरहेको छ- यो एउटा दुःखको कुरो हो । तर मलाई लाग्छ आजका नवयुवक र युवतीहरू यसप्रति बढी जागरूक भइराखेका छन् । आज कला र कलाकारहरूले प्रोत्साहन पाएनन् भने तिनीहरू भोलि त्यसै मरेर जान्छन् । निर्माणतर्फ लम्केको देशमा संस्कृति र कलाको विकास भएन भने देशको विकासकार्य सन्तुलन हुँदैन । अहो ! मैले लामो कुरा भनें क्या र !” भन्दै श्री बाङ्गदेलले आफ्नो कुरा टक्क रोक्नुभयो ।

लैनसिंह बाङ्गदेलको ‘मुलुक बाहिर’ नै मेरो उहाँसँगको मानसिक परिचयको प्रथम स्रोत थियो । धेरै वर्षअगाडिको कुरो हो- ‘मुलक बाहिर’ र उहाँको सम्पादनमा निस्कने मासिक ‘प्रभात’ पढ्दा बाङ्गदेलज्यूलाई आफैले भेट्न पाए कस्तो रमाइलो हुने थियो होला भनी उहाँबारे अनेक किसिमको कल्पना गर्दथे । र पछि मेरो त्यो कल्पना साकार हुने खुशीको दिन पनि आयो । त्यो दिन आजै थियो ।

थ्याप्चो अनुहार, ठीकैको नाक, अनि आँखा पनि त्यही खालको, गहुँ गोरो अनुहार, पुड्के खालको नेपाली स्तरको उँचाइ, गालामा घाउको दाग आदि चिह्नाङ्किक मंगोली टाइपको पुरुषको सामुन्ने मैले आफूलाई पाएँ ।

औपचारिक परिचयपछि मैले जिज्ञासा प्रकट गर्दै भने- ‘म यहाँको बारेमा केही जान्न भनेर आएको । कसरी तपाईं साहित्य र कला क्षेत्रतर्फ लम्कनुभयो ? कुन धारणाको आधारमा लेख्नुहुन्छ ? इत्यादि कुराहरू म थाहा पाउन सक्छु ?”

“ओ, किन नसक्नु ?” उही दार्जीलिङ नरम मिजास थियो- “हेर्नुस्, केटाकेटीदेखि नै म साहित्यतर्फ झुकेको हुनाले आफ्नो भविष्य पनि साहित्य र कलातर्फ मोडें । आफै पनि मध्यम वर्गको भएकोले साहित्य र कलामा पनि त्यही माध्यम नै प्रयोग गर्दछु । मलाई लाग्छ, यदि मैले माथिल्लो श्रेणीको चित्रण गर्न थालें भने त्यो मेरो अनाधिकार चेष्टामा हुनेछ र हुन सक्छ सफल पनि हुनेछु ।”

माघको चिसो महिना, त्यसमाथि कुपण्डोलको खुला ठाउँ वाग्मतीको स्याँठ, बिहानीको तुषारो – यी सबैले हाम्रो जीउ कमाउन सहयोग दिइरहेका थिए । यस्तैमा मेरो मुखबाट ‘धन्यवाद’ शब्द निस्कियो । मेरो अगाडि तातो बाफ आइरहेको चियाको कप थियो – श्रीमती बाङ्गदेलको सौजन्यताको प्रतीक ।

“यहाँको विवाह….?” बीचैमा रोकिनुपर्यो  – बाङ्गदेलज्यूले मेरो प्रश्नको मतलब बुझिसक्नुभएछ ।

भन्न थाल्नुभयो – “ओ विवाह । हाम्रो विवाह‌को घटना रमाइलो छ । सन् १९४६ मा दार्जीलिङबाट प्रकाशित हुने ‘खोजी’ नामक पत्रिकामा मेरो र मनकुमारीको कविता सँगसँगै छापियो । यो आकस्मिकतापूर्वक छपाइद्वारा ‘खोजी’ले हामी दुईको पारस्परिक खोज गरिदियो भनौं न । प्रकाशित कविताको आधारमा पत्रव्यवहार शुरू भयो । र पछि सन् १९५३ मा प्यारिसमा हाम्रो विवाह भएर पत्रव्यवहारको सुखद अन्त्य भयो ।”

“गुडबाई डालिङ !” श्रीमती बाङ्गदेल शायद अस्पतालतिर लाग्नुभयो । मौकाको फाइदा उठाउँदै म आफ्नो शङ्का समाधान गर्नतिर लागें, “अहिले पनि यहाँको पारिवारिक जीवन सुखी छ त ? कलाकारसँग धेरैजसो पत्नीको जीवन दुःखलाग्दो हुन्छ भन्छन् नि ?” प्रेम विवाहपछिको परिवारिक जीवन दुःखपूर्ण हुन्छ भन्छन् भन्ने कुरो भने मैले व्यक्त गरिनँ । अशिष्त साबित हुँला भन्ने डरले यसलाई मनैमा राखें ।

मेरो यो प्रश्न सुनेर बाङ्गदेलजी अचानक भावनामा बग्न थाल्नुभयो । भावुक भई उहाँले व्यक्त गर्नुभएको प्रत्येक शब्दमा प्रेमको आगो सल्केको भान हुन्थ्यो- “ओ ! नो, सी इज मेरी इन्स्पायरिङ एण्ड हाएज डन ए ग्रेट स्याक्रिफाइस फर मी । हाम्रो दाम्पत्य जीवन असाध्यै सुखी छ ।”

कोठामा सुकुल ओच्याइएको थियो । त्यसमाथि पुरानो रुमालले ढाकिएको पुरानो टेबुल- दुईतिरको पुरानो मेचमा हामी आमने सामने ! ठाडै सोध्न शिष्टाचारले अनुमति नदिने भएकोले अलि हिचकिचाईकनै भए पनि सोधें – “यहाँको आर्थिक स्थिति त राम्र छ क्यार ?”

मेरो यो सोधाइप्रति अलिकति पनि संकोच नमानी उहाँले जवाफ दिनुभयो- “म जस्तो चाहन्छु हाललाई मेरो आर्थिक अवस्था त्यस्तै छ । मैले आफ्नो जीवनमा केही बुझ्न सकेदेखि नै संघर्ष परेको थियो र यो ‘थियो’ मात्र नभई ‘छ’ पनि भएको छ । प्यारिस र लण्डनमा पनि आफ्नो अस्तित्व बचाउन संघर्ष नै गरिरहनुपर्यो । एकातिर म आफ्नो चित्र बेचेर केही समस्या सुल्झाउँथे भने अर्कोतिर मनकुमारी नर्स भएकीले अस्पतालमा काम गरेर बाँकी समस्या सुल्झाउन सहयोग गर्थिन् । पहिलोपल्ट आफ्नो स्वप्नभूमि नेपाल आएर पनि हामीले संघर्षमै जीवन बिताउन परिरहेछ । मलाई यस्तो संघर्षमै सन्तोष छ किनभने म संघर्ष नै जीवन हो भन्ने पक्षमा छु । यो कुरा मलाई भ्यानगोगले सिकाएका हुन् भने पनि हुन्छ ।”

“अँ, साँच्चि, तपाईंले आफ्नो अध्ययन यूरोपमा नै पूरा गर्नुभएको हो कि ? मध्यमवर्ग जस्तो संघर्षरत जीवनमा हुर्केको तपाईं कसरी यूरोपमा अध्ययन गर्न जान पाउनुभयो ?” म प्रश्नमाथि प्रश्न थप्दै थिएँ ।

करीब १५-१६ दिन मात्रको एउटा चकचके छाउरोलाई टोकरीमा पल्टाएपछि ढोकामा उभिएका एक नवागन्तुकलाई एक छिन कुर्नको लागि अनुरोध गरी श्री बाङ्गदेल आफ्नो पहिलेकै ठाउँमा फेरि आरामपूर्वक बस्नुभयो । हामी बसेको कोठालाई दुई टुक्रा पारी खडा भएको कठबारको उतापट्टिबाट बलिरहेको स्टोभको आवाज आइरहेको थियो शायद त्यो भान्साघर थियो । भात पाक्दै होला ।

कुराको सिलसिला कायम गर्दै श्री बाङ्गदेल भन्न थाल्नुभयो – “यूरोप ! हो मैले आफ्नो कला अध्ययनको अन्तिम चरण यूरोपको विभिन्न भागमा पूरा गरें । यूरोप जानुभन्दा अघि म कलकत्तास्थित एक ब्रिटिश विज्ञापन फर्ममा काम गर्थें  । वर्तमान विश्वविख्यात फिल्म निर्देशक सत्यजीत राय पनि त्यहीं काम गर्नुहुन्थ्यो । हामी दुवै पाँच वर्षसम्म सँगसँगै काम गर्यौं । उहाँकै प्रेरणाद्वारा कलाको विस्तृत अध्ययन गर्न म प्यारिसतिर लागे । कसरी त्यहाँ पुगें भन्ने कुरो ज्यादै लामो छ । त्यहाँ पुग्न अनेक बाधा समस्याको सामना गर्नुपर्यो । तर संघर्ष मेरा लागि नौला कुरो नभएकाले सबै बाधाहरू हटाई आफ्नो चिर स्वप्न पूरा गरी छोडें ।

त्यहाँ आफ्ना दुई आदर्श व्यक्ति पिकासो र ब्राकलाई भेटेर आफ्नो चित्र पनि देखाएँ । उहाँहरूबाट प्रोत्साहन पाउनाका साथै जीवनोपयोगी शिक्षा पनि पाएँ । मेरो अर्का आदर्श पुरुष न्यूट ह्यामसन पनि हुनु‌हुन्थ्यो । उहाँलाई पनि भेट्ने ठूलो इच्छा सँगालेको थिएँ मनमा । तर म जहाजमा छँदैमा उहाँको मृत्यु हुनाको कारण यो इच्छा पूरा हुन सकेन ।”

“पिकासो र ब्राकलाई तपाईंको चित्र कस्तो लागेछ ?” म एकोहोरो प्रश्न गर्दै थिएँ ।

“राम्र लागेछ । खास गरेर त ब्राक मेरो रंगको प्रयोग गर्ने तरिकाबाट ज्यादै प्रभावित हुनुभएको थियो ।” बिना बडप्पनको सिधा उत्तर पाएँ ।

घाम तेजिलो हुँदै गइरहेको थियो । अब त बाहिर सडकमा मोटरको आवाज पनि निकै सुनिन थालिसकेका थिए ।

“अब तपाईंको के गर्ने विचार छ ?” उहाँको भविष्यबारे केही जान्न म निकै उत्सुक थिएँ ।

“साहित्यिक बन्धुहरूको भनाइअनुसार अब मैले ‘मुलुक भित्र’ लेख्नु परेको छ । मुलुकको भ्रमण गरेपछि लेख्ने विचारमा पनि छु । अहिले भ्रमणको बारेमा म एक किताब लेख्दैछु । आफूलाई मन परेको कुनै जीवित या मृत नायकको जीवनी लेख्ने विचार पनि गरेको छु । अनि कला र कलाकारको बारेमा एक वृहत् पुस्तक पनि लेख्ने विचारमा छु । यदि यसो गर्न सकें भने आफूलाई कला र साहित्यक्षेत्रमा केही योगदान दिन सकें भनी ठान्नेछु । अनि मेरो अर्को यौटा सपना छ- नेपालमा चित्रकलाको न्यासनल ग्यालरी खोल्ने । हामीले कला र साहित्यको विकास गर्नु छ र त्यसको निमित्त अहिले राम्रो समय छ । कोशिश गरे यस युगलाई ‘सुनौला युग’ बनाउन सक्छौं । किनभने हाम्रा राष्ट्रनायक नै कला र साहित्यका प्रेमी होइबक्सन्छ साथै संरक्षक पनि ।” यति जवाफ नै मेरो लागि प्रशस्त थियो ।

“बाङ्गदेलज्यू, तपाईंको मन परेका साहित्यकार, नेपाली साहित्यको गति अनि साहित्य केको निमित्त यादि अदि बारेमा पनि तपाईंको विचार सुनिहालौं न ?” समय धेरै भइसकेकोले मैले एकैपटक खिचडी जस्तो प्रश्न सोधें ।

“विदेशीमा तुर्गनेभ, न्यूट ह्यामसन, सिग्रिङ्ग अनसेत, आन्द्र मुखा र शरत्चन्द्र र स्वदेशीमा स्वर्गीय देवकोटाजी, उहाँको ‘मुना मदन’ले ज्यादै प्रभावित भएको छु । साहित्यमा कला र समाजको द्विपक्षीय चित्रण गरिनुका साथै देशको प्रतिनिधित्व गरिएको हुनुपर्दछ । अहिले हामी कुनै वाद विशेषमा लाग्ने समय छैन ।” यो उहाँको समन्वयवादी उत्तर थियो । उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो-

“नेपाली साहित्यको पद्म पक्ष त ठीकै छ तर गद्य भने ज्यादै कमजोर छ । राष्ट्रलाई नै जागृत गराउन सक्ने खालको लेखकको ज्यादै खाँचो छ । हामीले त्यस्तै नवयुवक लेखकलाई पर्खिरहेर बस्नुपरेको छ । शायद चाँडै नै यस अभावको पनि पूर्ति होला कि ?”

“कलालाई भन्दा पैसालाई तपाईं बढ्ता महत्त्व दिनुहुन्छ भनेर बाहिर गाइँगुइँ सुनिन्छ । के तपाईं यसमा सहमत हुनुहुन्छ ?” मेरो आखिरी र अलि अप्रिय सवाल थियो यो ।

घुइँइँ-घच्च-बाहिर सडकमा झण्डैले दुई मोटर जुधेका ! यता कोठामा छाउरो फेरि काइँकुइँ गर्न याल्यो- अनि उता ढोकामा मेरो रिक्सावाला अबेर भयो भनेर कराउन लाग्यो ।

दुवैको उजुरलाई चित्त बुझाउन या सामसुम पार्न खोजेझैं श्री बाङ्गदेलले गम्भीर र हाँसोको अनौठो मिश्रणमा भन्न थाल्नुभयो – “हेर्नुस्, मेरो कला सित्तै चाहनेको निमित्त म आफ्नो तरफबाट तल ओर्लन सक्तिनँ । राष्ट्र-सेवा नै मेरो प्रमुख लक्ष्य भएकोले म पैसालाई बढी महत्त्व दिन्नँ तर यसको यो मतलब होइन – सबैलाई म आफ्नो कला-कृति सित्तैमा बाँड्दै जाऊँ । पैसा नै मेरो निमित्त सर्वोपरि भएका भए म नेपाल आउने थिइनँ नि ! यी सब खुट्टा तान्ने प्रवृत्तिवालाको हल्ला मात्र हो ।”

घडी हेरें, पौने एघार भैसकेछ । साढे आठ बजे आएको । अहो ! यतिका बेर ! “अमूल्य समय दिनुभएकोमा धन्यवाद !” भन्दै मुलुकबाहिरबाट भित्र पसेका साहित्यकार र कलाकारलाई नमस्ते गर्दै ढोकाबाहिर निस्कें ।

(उत्तम कुँवरको ‘स्रष्टा र साहित्य’बाट)