(१) परिचय 

वि.स. २०८१ मा प्रकाशित भएको ‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’ कवि श्री विष्णुविभु घिमिरेको तेस्रो कवितासङ्ग्रह हो । यसअघि उनका दुईवटा एकल कविता सङ्ग्रहहरू (कठघरामा उभिएर, काँडाकाँडामा टेकेर) र एक संयुक्त लेखनको कवितासङ्ग्रह प्रकाशित भइसकेका छन् । उनी नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका पूर्व उपकुलपति हुन् भने साझा प्रकाशनका अध्यक्ष समेत रहिसकेका छन् । लून गङ्गा साहित्य कला मन्दिरको पूर्व महासचीव रहेका उनी साहित्यिक पत्रिका ‘गरिमा’ को पनि पूर्वसम्पादक थिए । यो आलेखमा कविको ‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’ कवितासङ्ग्रहको पाठक-प्रतिक्रियात्मक पठन गरिएको छ।

(२) के हो पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्त (Readers Response Theory) ? 

आइ. ए. रिचार्डले (I. A. Richard) सन् १९२० को दशकमा क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई केही पुराना, प्रख्यात र नयाँ कविहरूका कविताहरू तिनका कविहरूका नाम उल्लेख नगरिकन दिए र तिनलाई पढेर तिनीहरूको व्याख्या र मूल्याङ्कन गर्न भने । यसो गर्दा पाठकहरू कविहरूका नामदेखि प्रभावित नभएर आफ्नै तरिकाले स्वतन्त्र व्याख्या गर्छन् भन्ने विश्वास थियो । भयो पनि त्यस्तै । विद्यार्थीहरूले गरेको मूल्याङ्कनमा नयाँ कविका कविताहरू बढी मन पराइए र पुराना, स्थापित, लोकप्रिय कविका कविताहरूलाई मन पराइएन । आजभन्दा करीब एक सय वर्षअघि गरिएको यो प्रयोग पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्तको उदभवका लागि सहायक भयो ।

पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्तले पाठको व्याख्याका लागि लेखकलाई महत्त्व दिँदैन कि पाठकलाई महत्त्व दिन्छ । यो सिद्धान्त अनुसार पाठकले गर्दा पाठको सृष्टि हुन्छ। कुनै भयप्रद (Horror) सिनेमाको भूतले जबसम्म हेर्ने दर्शक पाउँदैन त्यो भूत संसारमा अस्तित्वमान् हुँदैन । दर्शकले हेरेपछि बल्ल त्यो भूत जन्मन्छ । सी.एस. लेविस (C.S. Lewis) ले सन् १९२६ तिरै भनेका थिए कि नपढिएको कविता त कविता नै होइन ।

यो सिद्धान्तले उत्तरसंरचनावाद, विनिर्माणवाद , उत्तरआधुनिकतावादले झैँ पाठकले नै पाठको व्याख्या गर्ने र अर्थको निष्पत्ति हुने भने पनि केही तात्विक अन्तर भने छ । बाँकी साहित्यिक सिद्धान्तहरूले पाठकको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्य ,लिङ्ग, उमेर, व्यक्तिगत इतिहास, व्यक्तिगत दर्शन, रुचि, वर्गीय स्थितिलाई उपेक्षा गर्थे भने पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्तले यी सबैलाई महत्त्व दिन्छ । यसले पाठक आफ्नो तन र मनसहित पठन प्रक्रियामा सहभागी हुन्छ भन्ने मान्यता ल्यायो जब कि बाँकी सिद्धान्तहरूले पाठकको तन र मनलाई बेवास्ता गरेर त्यसलाई आदर्श पाठक बनाए । पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्तका अनुसार कुनै ६५ वर्षीय पाठकले यदि आफ्नो जीवनमा धेरै दुःख पाएको रहेछ भने उसले पाठको व्याख्या गर्दा ती दुःखहरू निरूपण गर्ने उपायहरूतिर धेरै ध्यान दिन सक्छ भने १८ वर्षीय पाठक त्यही पाठको व्याख्यामा आफूले सोचेको भविष्य ध्यानमा राखेर व्याख्या गर्न सक्छ । फलतः पाठका उही चरित्रहरू र घटनाहरू ती दुईका मनहरूमा फरक तरिकाले घट्न थाल्छन् ।  यसरी पाठक आफैँ एउटा नयाँ चरित्र भएर पाठमा देखिन्छ र यसरी पठन-कार्य सिनेमाको अभिनय झैँ वा नृत्य/संगीत झैँ प्रस्तुति कला (Performing Arts) हुन पुग्छ जसमा पाठ, पाठका चरित्रहरू घटनाहरू र पाठकहरू सबै सहभागी हुन्छन् ।  प्रतीकवादी कविताको व्याख्या पाठकपिच्छे फरक हुन सक्छ किनकि एउटै वस्तुले विभिन्न व्यक्तिहरूका लागि फरक अर्थहरू धारण गरेको हुनसक्छ ।

तात्कालीन समयमा पाठको व्याख्या गरेर मात्र अर्थ निष्पत्ति हुन्छ र यसका लागि नव-आलोचनात्मक पठन (New Criticism) निर्विकल्प विधि हो भन्ने मान्यता थियो । न लेखकलाई महत्त्व दिइन्थ्यो, न पाठकलाई । अमेरिकामा र जर्मनीमा यसै प्रचलनप्रति विद्रोह गरेर पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्तले पाठकले पाठको अर्थ निकाल्छ (दर्शकले सिनेमाको भनेझैँ) भन्ने मान्यता अघि सारेको हो ।  एउटै कविता पढेर दुई पाठकहरूका दुईथरीको प्रतिक्रिया किन हुन्छ भन्ने सत्यलाई सबैभन्दा वैज्ञानिक तरिकाले व्याख्या समालोचनाको यही सिद्धान्तले नै गर्न सक्छ ।

पाठकमाथि बढी निर्भर भएकाले पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्तका पनि आआफ्नै उपसमूहहरू हुन पुगेका छन् । कोही व्यक्तिगत पठनमा जोड दिन्छन्, कोही सामुदायिक पठनमा जोड दिन्छन्, कोही प्रयोगमा बढी आश्रित छन् भने कोही पठनको मनोवैज्ञानिक विश्लेषणमा रुचि राख्छन्। जुन सुकै उपसमूहका भए पनि यसले केही महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरू भने स्थापित गरेको छ । ती अवधारणाहरू हुन् : वास्तविक  पाठक (Real Reader), अन्तर्निहित पाठक (Intended Reader), महापाठक (Super Reader), प्रयोग ( Experiment ), इत्यादि । अन्तर्निहित पाठक त्यो पाठक हो जसका लागि लेखकले कथा, कविता लेखेको हो र लेखक चाहन्छ कि अन्तर्निहित पाठकले आफ्ना कथा, कविता पढून् । वास्तविक  पाठक त्यो पाठक हो जसले वास्तवमा लेखकको कथा, कविता पढ्छ । अन्तर्निहित पाठक र वास्तविक  पाठकको  बीचमा धेरै भिन्नताहरू हुन्छन्, उदाहरणका लागि अन्तर्निहित पाठक कुनै विशेष उमेर समूहको हुन सक्छ, लिङ्गको हुनसक्छ, उ   सले केही दार्शनिक सिद्धान्तहरू बुझेको हुनुपर्छ , साहित्यमा रुचि भएको हुनु पर्छ इत्यादि। वास्तविक  पाठकमा यी सबै गुणहरूको अभाव हुन सक्छ। महापाठक पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्तको एक महत्त्वपूर्ण देन हो । महापाठक वास्तविक  र अन्तर्निहित पाठकहरूभन्दा उच्च स्तरको पाठक हो जसले साहित्य बुझ्दछ , जसलाई साहित्यको इतिहासको ज्ञान छ, जसले दार्शनिक सिद्धान्तहरू र समालोचनाका सिद्धान्तहरू बुझ्दछ र जो नियमित रूपमा साहित्य पढ्दछ। महापाठकले अन्य पाठकहरूभन्दा गहराइमा गएर पाठलाई पढ्छ तसर्थ उसको व्याख्या महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

महापाठकहरू (Super Readers) समालोचक नहुन पनि सक्छन् ।  कविता विधामा अल्पशब्दहरूमा धेरै विचार र भावना व्यक्त गर्नु पर्ने हुँदा साहित्यिक परम्परा र इतिहास, वैश्विक साहित्य, दर्शन , प्रतीकहरूको प्रयोग आदिले गर्दा पाठकले एउटा कविता नबुझ्न पनि सक्छ। कुनै कविता कसरी बुझ्ने भनेर कुनै जानकार व्यक्तिले बाटो देखाई दिएमा अन्तर्निहित र वास्तविक  पाठकलाई सहज हुन जान्छ भने कविताले पनि धेरै पाठकहरू पाउँछ । कविता सङ्ग्रहको भूमिका र मन्तव्यमा लेखिएका आलेखहरूमा यी अपेक्षित हुन्छन् । अझ जटिल र परम्पराभन्दा बाहिर गएर लेखिएका कविताहरूमा त यो अनिवार्य हुन जान्छ। ‘बैरागी काइँलाको सङ्कलित कविता’ नामक कृतिको आरम्भमा साहित्यकार इन्द्र बहादुर राईले लामो आलेख मार्फत आफ्नो विचार व्यक्त गरेका छन्। राईको यो आलेख आयामेली कविता र काइँलाको कविता बुझ्न निकै उपयोगी हुन पुगेको छ।

यो सिद्धान्तका केही प्रवर्तकहरूले प्रासंङ्गिक पठन र प्रतिक्रिया तथा अप्रासंङ्गिक पठन र प्रतिक्रियाहरू बीचको विभेद छुट्याउन सक्नु पर्छ भनेका छन् जुन विशेषगरी कविताहरूको पठनमा लागु हुन्छ । कविताको पठन त्यसको सौन्दर्यबोध हुनेगरी पढे पछि मात्र हुने भएकाले अन्य तरिकाले कविता पढेर व्याख्या गर्नु कविताप्रति अन्याय हुने धारणा राख्छन् यी विद्वानहरू। प्रत्येक कवितालाई संरचनावादी, उत्तरसंरचनावादी, विनिर्माणवादी , मार्क्सवादी सिद्धान्त अनुसार पठन गर्न थालियो भने कविताको सौन्दर्य बोध हुन सक्दैन र कविताको अपपठन मात्र हुन्छ। तसर्थ पाठकप्रतिक्रिया सिद्धान्त अनुसार समालोचना गर्ने हो भने प्रासंङ्गिक प्रतिक्रिया र अप्रासंङ्गिक प्रतिक्रियाहरू बीचको विभेद छुट्याउन सक्नु पर्छ ।

यो सिद्धान्त अनुसार कुनै पाठ पढेर पाठकले लेखेको आधा पृष्ठको विचार पनि प्रतिक्रिया हो भने त्यहि पाठ पढेर कुनै समालोचकले लेखेको १० पृष्ठको लेख पनि प्रतिक्रिया हो। त्यस्तै दश जना पाठकहरूको प्रतिक्रियाहरूलाई आधार बनाएर कसैले लेखेको कुनै लेख पनि पाठक प्रतिक्रियाकै अर्को रूप हो। सामाजिक संजालमा प्राप्त प्रतिक्रियाहरू, पत्र-पत्रिकामा प्रकाशित लेखहरू र पाठक प्रतिक्रियाहरू, पियर रिभ्यु (Peer Review), पुस्तकमा लेखिएका भूमिकाहरू, गोष्ठीमा प्रस्तुत कार्यपत्रहरू र तिनमाथि व्यक्त गरिएका प्रतिक्रियाहरू, रेडियो वा टेलिभिजनका अन्तरवार्ताहरू पाठक-प्रतिक्रियाहरूकै बिभिन्न रूपहरू हुन्। पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्तले पाठकलाई पनि जिम्मेवार बनाउन खोज्दछ । पाठकले प्रतिक्रिया दिने पर्यो भने मन पर्नु र नपर्नुको वस्तुगत कारणहरू पनि खुलाउनै पर्ने हुन्छ।

(३) पाठक-प्रतिक्रियात्मक पठन नै किन ? 

समालोचनाका अन्य सिद्धान्त बिपरित यसमा पाठकले आफूलाई लागेको कुरा प्रतिक्रियाको रूपमा व्यक्त गर्न पाउँछ जुन समालोचनाको अन्य सिद्धान्तमा सर्वथा अभाव छ। बजार अर्थतन्त्र अनुरूप चल्नु पर्ने बाध्यता भएको आजको साहित्यको बजारमा लेखकले कतिपय सूचनाहरू प्रतिक्रियाको रूपमा प्राप्त गर्दछ। विषय दोहोरिनु, प्रतीक, बिम्ब, उपमाहरूमा पुनरावृति हुनु , एउटै शैली अपनाइनु (आख्यानात्मक, प्रगीतात्मक, नाट्यात्मक , निबन्धात्मक ) , दुःख निराशा धेरै हुनु, धेरै रोमाण्टिक हुनु, विचार र कला मध्ये विचार धेरै हुनु इत्यादि जस्ता प्रतिक्रियाहरू पाठकबाट प्राप्त हुन सक्छन् ।  यो पठनविधि लोकतान्त्रिक भएकाले पाठकले यसमा लेखक कविबाट जे पनि माग गर्न पाउँछ । यसमा पाठकले यो भन्न पाउँछ र यो भन्न पाउँदैन कुनै रोकटोक हुँदैन जसले गर्दा पाठकहरू निर्वन्ध आफ्ना मनका कुरा राख्न पाउँछन्। लेखक, कविले दिन सक्ने नसक्ने भिन्न कुरा हो।

यो सङ्ग्रहको सात जना महापाठकहरू छन् भनेर यसको पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्तानुसार पठन गर्ने निर्णय गरिएको हो। त्यस्तै कवि पुराना र सर्वपरिचित व्यक्तित्व भएकाले निजको सङ्ग्रहमाथि प्रतिक्रिया यथेष्ट प्राप्त हुने आशामा यो बिधी अपनाइएको हो। यो कवितासङ्ग्रहको आरम्भमै नेपाली कला-साहित्यका छ जना साहित्यिक व्यक्तित्वहरूले मन्तव्य दिएका छन् र यो लेखकको बुझाइ हो कि ती छ जना जुनसुकै नेपाली कवितासङ्ग्रहहरूका लागि पनि महापाठकहरू हुन्। ती महापाठकहरू हुन् : सर्वश्री बैरागी काइँला, दिनेश अधिकारी, अविनाश श्रेष्ठ, अशेष मल्ल , तीर्थ श्रेष्ठ र अमर न्यौपाने । त्यसैगरि आफ्नो फेसबुक पेज मार्फत आफ्नो धारणा राखेकी कवयित्री श्री गीता कार्कीलाई पनि महापाठककै श्रेणीमा राखिएको छ।

को हो यो सङ्ग्रहको अन्तर्निहित पाठक ?

यो सङ्ग्रहमा दुई कविताहरू छन् – ‘विश्वेश्वर’ र ‘ महानिर्वाचनमा !!’। ‘विश्वेश्वर’ मा कविलाई मनपर्ने एकजना राजनीतिज्ञको गुणगान गाइएको छ भने ‘महानिर्वाचनमा!!’ वि. सं. २०५१ को आमनिर्वाचनमा मतदाताहरूलाई निर्वाचन शिक्षा प्रदान गर्न खोजिएको छ । गुणवत्ताको आधारमा हेर्ने हो भने यी दुवै कविताहरू यो सङ्ग्रहमा नपरेको भए पनि केही फरक पर्दैनथ्यो। यी दुवै कविताहरूका  विषय, लेखन शैली इत्यादिलाई नियाल्दा यो कवितासङ्ग्रहको अन्तर्निहित पाठक कुनै निश्चित राजनैतिक दलका कार्यकर्ता वा त्यो दलप्रति आस्थावान व्यक्तिहरू वा कुनै विशेष राजनीतिक विचारधाराका पाठकहरू हो जस्तो छ किनकी ती कविताहरू पढेपछि पाठकहरूले अन्य कविताहरू नपढ्ने सम्भावना पनि छ । तर यसो भन्दै गर्दा यो लेखक पक्षपाती पनि हुन सक्ने भएकाले कविले त्यस राजनीतिक विचारधाराप्रति समर्पित नरहेको जुन सुकै नेपाली पाठक पनि यो कविता सङ्ग्रहको पाठक होस् भन्ने चाहेको पनि हुन सक्छ।  तसर्थ यस्तो व्यक्ति पनि यो सङ्ग्रहको अन्तर्निहित पाठक हो भन्ने पनि लेखकको मत हो । कविले आफ्नो सङ्ग्रह बिदेशीले पनि पढून र रुचाउन भन्ने चाहेको हुनुपर्छ। त्यसो हो भने यो कविताको अन्तर्निहित पाठक विदेशी पाठक वा विदेशी (अंग्रेजी ) साहित्यलाई प्राथमिकतामा राख्ने नेपाली भाषी पाठक पनि हो भनेर बुझ्नु पर्ने हुन्छ। तसर्थ यो सङ्ग्रहका लागि तीन थरीका अन्तर्निहित पाठकहरू हुन सक्ने भए: अंग्रेजी साहित्यको पठनलाई प्राथमिकतामा राख्ने नेपाली भाषी पाठक,  नेपाली साहित्यको पठनलाई प्राथमिकतामा राख्ने नेपाली भाषी पाठक र एक विशेष राजनीतिक विचारधाराप्रति समर्पित नेपाली भाषी पाठक । यस बारेमा तलका परिच्छेदहरूमा विस्तारमा चर्चा गरिएको छ।

(४) कसरी पढ्ने नेपाली कविता ?

नेपाली कविताको सौन्दर्य बोध गर्न कुन विधिअनुरूप पठन गर्ने भन्ने बारेमा नेपाली साहित्यमा स्पष्ट उत्तर छैन। समकालीन समयमा नेपाली कविताका अन्तर्वस्तुको बारेमा उल्लेख्य अध्ययन भएका छन्। तर यस्ता अध्ययनमा नेपाली कविताहरूको कलापक्षलाई वस्तुगत रूपमा बुझ्न कुन पठन विधि अपनाउने बारेमा स्पष्ट दृष्टिकोण छैन । फलतः जसले जसरी पठन गरे पनि हुने स्थिति छ।

वि. सं. २०४६ पछिका कवितालाई समकालीन भनिएका नेपाली कविताहरूको अन्तर्वस्तुहरूको बारेमा केही अध्ययनहरू भएका छन् ।  विशेषगरी नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको नेतृत्वमा यसतर्फ भएका कार्यहरू प्रशंसनीय छन्।  तर यी अध्ययनहरू कविताका वैचारिक अन्तर्वस्तुमा केन्द्रित भएकाले यिनीहरूले समकालीन नेपाली कविताहरूका कलापक्ष बारे स्वतन्त्र र वस्तुगत चर्चा गरेका छैनन्। समकालीन नेपाली कविताको बारेमा चर्चा गर्दै विद्वान समालोचक द्वय डा. हेमनाथ पौडेल र डा. अमर गिरी भन्छन् – ‘ कवितामा अन्तर्बस्तुको प्रकटीकरण कति कलात्मक ढङ्गले गर्न सकिन्छ , कविताको सौन्दर्य त्यसमै भर पर्छ। अन्तर्बस्तु सुन्दर हुँदैमा कविता सुन्दर नहुन सक्छ। सुन्दर हुनका निम्ति अन्तर्वस्तु र रूप दुवै सुन्दर हुनुपर्छ। ……… कविताले मनुष्यको हृदयलाई सुन्दर अन्तर्वस्तुको उच्च कलात्मक मूर्तनबाट मात्र प्रभावित गर्न सक्छ ‘।

नेपाली कविताका अन्तर्वस्तुको सम्बन्धमा बृहत चर्चा भएको नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित ‘प्रज्ञा समकालीन नेपाली कविताविमर्श’ को आफ्नो लेख ‘समकालीन नेपाली कवितामा जनजातीय चेतना ‘ मा विद्वान समालोचक अभि सुवेदी लेख्छन् -‘ कविताको स्तरको कुरा आफ्नो ठाउँमा छ । कतिपय कविताहरूका स्तरहरू एकदमै कमजोर पनि छन् । त्यो साहित्य समीक्षाको विषय हो। राम्रो रचना राम्रै हुन्छ, नराम्रो नराम्रै हुन्छ …………… ‘। नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा ‘कवितामा आधुनिकता : एक प्रश्न र एक सन्दर्भ’ भन्ने आफ्नो एक कार्यपत्रमा सुवेदीले वि.सं. २०४९ मा भनेका रहेछन् – ‘…..यसो गर्दा कति कविताहरू सोझो पाश्चात्य अनुकृति भए।  तिनमा अनुभूतिको बनावटीपन देखियो। नभएको जीवनको चित्र आरेखित भयो। ……. तर त्यसो गर्दा कतिपय नाम चलिसकेकै कविहरूका कविता पढ्दा कविताको कुनै पनि शक्ति अनुभूत हुँदैन। साधारण छात्र-छात्राहरूले वादविवादमा भन्न सक्ने तर्कसङ्गतिको मात्र त्यहाँ प्रयोग छ । कविता-साधनाको जटिल रूप भेटिंदैन’ । नेपाली कविहरू कसरी एउटै ढाँचामा कविता लेख्न थालेका छन् भन्नेतर्फ संकेत गर्दै उनी थप्छन् – ‘नेपाली कविताको एउटा संरचनात्मक संस्कृति बनेको छ । तर यसलाई ज्यादै सजिलो र सस्तो साधनको रूपमा प्रयोग गर्दा कविता टाक्सिने धेरै सम्भावना हुन सक्छ ।‘

विश्वसाहित्यमा कविताको अन्तर्वस्तु र रूप पक्षको अध्ययनका लागि नव-आलोचनात्मक सिद्धान्त (New Criticism ) र रूपवादी सिद्धान्त (Formalism) एक किसिमले सर्वस्वीकृत भएकाले यहाँ त्यही अनुरूप पठन गरिएको छ । दुवैले कृतिलाई कृतिकारदेखि स्वतन्त्र वस्तु मानेका छन्, र कृतिको स्वतन्त्र र वस्तुगत पठनलाई वैज्ञानिक पठन मानेका छन् । दुवैले कविताको पठनमा काव्यिक उपकरणहरूको अध्ययनमा जोड दिएका छन् । कतिपय विद्वानहरू यी दुई सिद्धान्तलाई एउटै सिद्धान्त पनि मान्दछन् ।  यो पठनका लागि नव-आलोचनात्मक सिद्धान्त र रूपवादी सिद्धान्तलाई समानार्थी ठानिएको छ । मार्क्सवादी, संरचनावादी, उत्तरसंरचनावादी, विनिर्माणवादी वा स्त्रीवादी पद्धति अनुसारको पठनले कविताको सम्पूर्ण पक्षहरूको स्वतन्त्र अध्ययन हुन नसक्ने हुँदा यस लेखमा तिनीहरूको उपयोग गरिएको छैन । समालोचक अभि सुवेदी नेपाली साहित्यको अध्ययनमा नव-आलोचनात्मक सिद्धान्त (New Criticism) आवश्यक रहेको मान्छन् र भन्छन् – ‘हाम्रो समालोचनामा पनि न्युक्रिटिसिज्मको अध्ययन र प्रभाव हुनुपर्छ“ [नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान (वि.सं. २०४९)  : काव्य-विचारगोष्ठी] । नव-आलोचनात्मक सिद्धान्तले  पूर्वीय काव्य सिद्धान्तका रस, ध्वनि, अलंकार, व्रक्तोक्ति, गुण जस्ता पूर्वीय काव्यिक अवधारणाहरूलाई पनि मान्यता दिने भएकाले पनि यो चुनिएको हो । रूपवादको शक्ति केमा छ भने यसले साधारण बोलीचालीको भाषालाई आक्रमण गरेर कविताले अपरिचित, अविदित, विचित्रको भाषिक वस्तु निर्माण गर्छ भन्ने हो । अपरिचितिकरण (Unfamiliarization), अविदितिकरण वा विचित्रकरणका उपकरणहरूको प्रयोगको कारणले साहित्य र कविताको भाषा निर्माण हुन्छ भन्ने यसको विश्वास छ । सामान्य रूपमा सधैं भनिने, बोलिने भाषा काव्यिक भाषा होइन भन्ने मान्यताको रूपवादी सिद्धान्तका व्याख्याकार रोमन याकोबसन ( Roman Jakobason) को यो भनाइ निकै महत्त्वपूर्ण छ – ‘कविता भनेको सामान्य उक्तिमा प्रहार गरिने व्यवस्थित हिँसा हो ।’

(५) उद्घोषण 

यो आलेख समालोचनाको पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्त अनुसार कविको ‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’ कवितासङ्ग्रहको कविताहरूको पठन हो । तसर्थ यो आलेख (क) ‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’ कवितासङ्ग्रहको समालोचना होइन ; (ख) यो आलेख यो कवितासङ्ग्रहको मूल्याङ्कन होइन । ; (ग) यो आलेख एउटा पठन-विधिअनुसार गरिएको पठन हो, व्याख्या हो । अन्य पठन-विधिअनुसार पठन गर्ने हो भने यो कवितासङ्ग्रहको कविताहरूको व्याख्या यस लेखभन्दा नितान्त भिन्न हुन सक्छ । तसर्थ यी कविताहरूका यो लेखमा गरिएको व्याख्या पनि अन्तिम व्याख्या होइन ।

(६) कवितासङ्ग्रहको पाठक-प्रतिक्रियात्मक पठन 

यो कवितासङ्ग्रहको पाठक-प्रतिक्रिया सिद्धान्त अनुसार पठन गर्दा महापाठकहरू र अन्तर्निहित पाठकहरूको प्रतिक्रियाहरूलाई विश्लेषण गर्दै लेखकको आफ्नै धारणाहरू राख्दै पठन गरिएको छ । यो कवितासङ्ग्रह पढ्नलाई लेखक आफैँले सृष्टि गरेका तीन अन्तर्निहित पाठकहरू र तिनका प्रतिक्रियाहरूलाई लिइएको छ । सङ्ग्रहका कविताहरू माथि स्वतन्त्र र सार्वजनिक रूपमा पाठकहरूबाट प्रतिक्रियाहरू व्यक्त नगरिएकाले त्यस्ता प्रतिक्रियाहरूलाई आधार बनाउन सकिएन ।

महापाठकहरू र तिनका प्रतिक्रियाहरूः

सात महापाठकहरूमध्ये बैरागी काइँला, अशेष मल्ल र गीता कार्कीका प्रतिक्रियाहरू पाठक प्रतिक्रिया सिद्धान्त अनुरूप यो सङ्ग्रहको पठनका लागि सहयोगी हुने देखिन्छ । अन्य चार जनाका प्रतिक्रियाहरू अस्पष्ट छन् । यी चार महापाठकहरूबाट सङ्ग्रहका कविताहरूमा निम्न विशेषताहरू रहेका छन् भन्ने जानकारी प्राप्त हुन्छन् : कवि मानवतावादी हुन्, उनका कविताहरू सरल-सरस, सुबोध्य र विविध विषयका छन् । गीता कार्कीले सङ्ग्रहका तीन कविताहरू ‘कहाँ होला’, ‘ युद्ध र प्रेम’, ‘खै के लेखूँ – के नलेखूँ’का केही अंशहरू आफ्नो फेसबुक पेजमा पोस्ट्याएकी छिन् । कविका पूर्व सङ्ग्रहहरू उल्लेख गर्दै उनले आफ्नो प्रतिक्रिया यसरी दिएकी छिन् -“…’कठघरामा  उभिएर ‘, ‘काँडाकाँडामा टेकेर’ छियाछिया भएका पाइतालाले हुरीको इन्द्रेणी नै उक्लिसकेपछि यो दिव्ययात्रासँगै कवि विभुले कविताको परमपद प्राप्त गरेजस्तो लाग्यो“। तर उनले कविताहरूमा के के पाइन् र उनलाई कविले परमपद प्राप्त गरेको लाग्यो सो भने उल्लेख गरेकी छैनन् । बैरागी काइँलाका विचारहरू अन्यका भन्दा स्पष्ट छन् । यो सङ्ग्रहका कविताहरूका बारेमा महापाठकहरूका सम्पूर्ण विचारहरू एकमुष्ट रूपमा यस्ता छन् : कविताहरू सरल, सुबोध्य र मानवतावादी छन्; कविताहरूमा वर्तमानप्रति विद्रोह र असन्तोष व्यक्त छन् र कविताहरू आशावादी छन्; कविताका विषयमा विविधता छ; कविताको संरचनाहरूमा आख्यान तत्त्वको बहुलता छ। तर महापाठकहरूका प्रतिक्रियाहरूबाट सङ्ग्रहका कविताहरूको कला पक्षको बारेमा भने जान्न सकिएन। ।

सङ्ग्रहका कविताहरूमा प्रतिक्रियाहरू आउन भनेर लेखकले यो सङ्ग्रहका पाँच कविताहरू (निकुञ्ज, विश्वेश्वर, स्वतन्त्रता, यस्तो कोरोना आइदिए हुन्थ्यो, महानिर्वाचनमा !) आफ्नै फेसबुक पेजमा पोस्ट गरेको थियो । तर पाठकहरूका प्रतिक्रियाहरू प्राप्त भएनन् । कविको आफ्नै फेसबुक पेजमा यस सङ्ग्रहका बारेमा केही उपयोगी प्रतिक्रियाहरू छन् कि भनेर पनि हेरियो । तर केही फेला परेन ।

अन्तर्निहित पाठकहरू र तिनका प्रतिक्रियाहरू 

पाठक प्रतिक्रिया सिद्धान्त अनुसार पठन गर्दा धेरैभन्दा धेरै पाठक-प्रतिक्रियाहरू प्राप्त भएमा विविधता हुने, कविताको कुनै पक्षहरू पनि ओझेलमा नपर्ने, आग्रह-पूर्वाग्रहपूर्ण प्रतिक्रियाहरू बारेमा जानकारी प्राप्त हुने र सान्दर्भिक तथा असान्दर्भिक प्रतिक्रियाहरू केलाउन सहयोगी हुने हुँदा यसका लागि लेखकले माथि भनिए अनुसार तीन अन्तर्निहित (Intended Readers) पाठकहरू रचेर उनीहरूलाई यो सङ्ग्रहका सबै कविताहरू पठन गर्न र प्रतिक्रियाहरू व्यक्त गर्न जिम्मा लगाएको छ। उनीहरू प्रत्येकलाई कविमाथि होइन कि कवितामाथि कारणसहित प्रतिक्रिया व्यक्त गर्न भनिएको छ । ती तीन पाठकहरूका संक्षिप्त चिनारी तल दिइएको छ :

पाठक ‘क’ :  ३९ वर्षीय गम्भीर पुरुष पाठक; कवितामा विशेष रुचि भएको पाठक; नेपालीभन्दा पनि हिन्दी र अंग्रेजीमा लेखिएका कविताहरू धेरै पढेको पाठक; पूर्वीय दर्शनभन्दा पश्चिमी दर्शन र साहित्य धेरै बुझेको पाठक;  राजनैतिक सचेतना रहेको; कविताको पारखी र आलोचनात्मक चेतना रहेको; नेपाली साहित्यकारहरूले पनि विश्वस्तरीय साहित्य लेख्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्ने; आत्मा र मनलाई शुद्ध, सुन्दर र परिष्कृत राखिराख्न नेपाली भाषाको कविता पढ्नै पर्छ भन्ने मान्यता नराख्ने;

पाठक ‘ट’ : एक विशेष राजनीतिक विचारधाराप्रति समर्पित ४७ वर्षीय पुरुष; पाएमा साहित्यिक कृतिहरू पढिदिने तर पढ्नलाई नै खोज्दै नहिँड्ने ; आफ्नो राजनीतिक विचारधारासित सहमत डाक्टर, इन्जिनियर, पत्रकार, वकिल, लेखक, कवि, कलाकारहरू फेला परेमा उनीहरूलाई, आफूलाई र आफ्नो विचारधारा मिल्ने राजनीतिक दललाई लाभ होस् भनेर विभिन्न उपक्रमहरू गर्ने;

पाठक ‘प ‘ : ३४ वर्षीय नेपाली साहित्यको गम्भीर पुरुष पाठक; कवितामा विशेष रुचि भएको; अंग्रेजी भाषामा पहुँच नभएको र अंग्रेजी साहित्यमा धेरै रुचि नभएको; पाश्चात्य दर्शन र साहित्यिक सिद्धान्तहरूको सामान्य जानकारी रहेको; नेपाली साहित्यकारहरूले विश्वस्तरीय साहित्य लेखे राम्रै हो तर नलेख्दैमा बिग्री नहाल्ने धारणा रहेको;

यी अन्तर्निहित पाठकहरूले दिएका प्रतिक्रियाहरू बुँदागत रूपमा अनुसूचि – १ को तालिकामा देखाइएको छ ।

कवितामा सरलता, लालित्य र नवीनता

इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यले भानुभक्त आचार्यलाई ‘कवि’ भन्न मिल्छ कि मिल्दैन भनेर मिहीन विश्लेषण गरेका थिए ।  उनले भानुभक्तलाई नेपाली भाषामा रामायण लेखेको आधारमै कवि भन्न नमिल्ने भन्दै कवि हुनलाई लेखनमा ‘सरलता, लालित्य र नवीनता’ हुने पर्ने अडान लिएका थिए ।  उनी भन्छन् : “काव्यमा हुनुपर्ने मुख्य गुण तीन छन् (१) लालित्य, (२) सरलता (३) विचारको मौलिकता । यी तीनै  गुण भानुभक्त आचार्यका प्रसिद्ध काव्य रामायणमा र अरु फुटकर कवितामा समेत पाइन्छन्”। यो पठनमा यस सङ्ग्रहको कविताहरूमा के कति सरलता, लालित्य र नवीनता (मौलिकता) छन् भनेर जान्न खोजिएको छ र यो खोजी प्रक्रियामा रूपवादी सिद्धान्तलाई  (Formalism ) अवलम्बन गरिएको छ । रूपवादी सिद्धान्त अनुसार नवीनता र लालित्य कविताको भाषामा अपरिचितिकरण र अविदितिकरण भए पछि प्राप्त हुने गुण हुन् ।

अन्तर्निहित पाठकहरूले भने झैँ यस सङ्ग्रहका अधिकांश कविताहरूमा अनुप्राश र समानान्तरता रहनगई गेयात्मकता कायम भएको छ । सम्भवतः सङ्ग्रहको यो सबैभन्दा सह्राहनीय पक्ष हो । तर कथाको अन्तर्वस्तुमा नवीनताको अभाव र रूपमा व्याख्या गर्दा, उपदेश दिँदा, शिक्षा दिँदा गेयात्मकताले प्रभावोत्पादन गर्न सकेका छैनन् । उपदेश दिनु, शिक्षा दिनु, नीतिशास्त्रको कुरा गर्नु सामान्य बोलीचालीको भाषा हो । रूपवादीहरूले भने झैं कविले यहाँ सामान्य बोलीचालीको भाषामाथि हिँसा मच्चाउन सकेनन् । फलतः साहित्यको भाषा सिर्जना हुन सकेन ।

मतदाता शिक्षा दिने कविता ‘महानिर्वाचनमा !!’ अरु समेत निम्नानुसारको एउटा समानान्तारता छ :

हाँसी-हाँसी फाँसी माग्नेहरूले
हाँसी-हाँसी गोली खानेहरूले
(समानान्तरता ; हाँसी-हाँसी ………… नेहरूले)

यही कविताको प्रथम गद्यांशमा ‘थियो, रह्यो, थियो, थियो , थियो, थियो ‘जस्ता शब्दहरू, दोस्रो गद्यांशमा ‘पाएनौँ, थिएनौं, पाएनौँ’ जस्ता शब्दहरू, चौथो गद्यांशमा ‘पाएका छौँ, पाएका छौँ, पाएको छ, पलाएको छ, रमाएको छ’ र सातौँ गद्यांशमा ‘उस्तैउस्तै’ शब्दहरू  पदावलीहरूको अन्त्यमा पर्न गइ ध्वनि-आवृति भएको छ । तर कविताको अन्तर्वस्तु मतदाता शिक्षा भएकाले यी गेयात्मकताले कुनै प्रभाव पार्दैनन । मतदाता शिक्षा जस्तो सामान्य चलन-चल्तीको विषय भएकाले गरिएको हिँसा पनि पर्याप्त हुन सकेन।

कविता हुनलाई ‘लालित्य र नवीनता’ हुनुपर्ने सत्यलाई सङ्ग्रहका राजनीतिक कविताहरूले ग्रहण गरेको देखिन्न । यी कविताहरूमा व्यक्त गरिएका सबै विचारहरू प्रशंसनीय छन् । तर यी कविताहरूमा सामान्य, प्रचलित र परिचित भाषा छ । त्यहाँ प्रयोग गरिएका काव्यिक उपकरणहरूले पर्याप्त हिँसा मच्चाएका छैनन् जसले गर्दा अविदित र अपरिचित काव्यिक वस्तुको सृष्टि हुन सकेको छैन ।  प्रयोग भएका प्रतीक र बिम्बहरूमा नवीनता छैनन् । हिटलर, मुसोलिनी, रावण, दूर्योधन, आगो , डढेलो, आँधी, भूकम्प, सुनामी, प्रलय, कृष्ण, कंशहरू जस्ता बिम्ब, उपमाहरू उत्तरगणतान्त्रिक नेपालमा प्रभावहीन भइसके किनकि आज गान्धी र राम क्रमशः  मुसोलिनी र रावण बनेर वैधानिक तरिकाले सत्तामा छन् । आजको समयमा प्रतिरोधी कविताहरू लेख्ने हो भने प्रतीक, बिम्ब र उपमाहरू नवीन हुनु पर्ने हुन्छ, भाषा नयाँ हुनुपर्छ। काव्यिक हिँसा मच्चाएको नयाँ भाषा हुनुपर्यो । यो नयाँ भाषा के हो भन्ने कुराको आविष्कार त सङ्ग्रहमा देखिनु पर्ने हो तर यो सङ्ग्रहमा त्यो आविष्क्रित भाषा पाइन्न । उचित त के हुन्थ्यो भने यी राजनीतिक कविताहरू यो सङ्ग्रहमै नराखेको भए हुन्थ्यो । केही बिम्बहरू, उपमाहरू हेरौं । ‘हुङ्कार र विद्रोहको गीत’, ‘कुरूप दासता’, ‘परेवा र बाज छुट्याउ भनिरहेछ’, ‘प्रत्येक राष्ट्रघातीको मुखुण्डो उतारेर’, ‘तीव्र विद्रोहको ज्वालामुखी फुटाउन सक्नु’, ‘कहिले आँधी भएर गर्जन, कहिले डढेलो भएर सल्कन’, ‘शान्त साधारण हावामा पनि आँधी लुकेको हुन्छ’, ‘कंशको अन्तिम उत्पातमा कृष्णले जन्म लिनुहुन्छ’ प्रभृति बिम्बहरू र उपमाहरू सुन्दा सुन्दा प्रत्येक नेपालीहरू जवान भए, जवानहरू बूढा भए, बूढाहरू मरिसके । उत्तरगणतान्त्रिक नेपालमा परम्परागत प्रतिरोधको भाषा र व्याकरणहरू प्रभावहीन बन्न पुगेका छन् । कविताले गर्न सक्नुपर्ने अपरिचितिकरण, अविदितिकरण यहाँ हुन सकेको छैन ।

नेपालमा राष्ट्र, राष्ट्रियता, देश, जनताको कुरा धेरै गर्ने राजनीतिज्ञहरू, पत्रकारहरू र कविहरू हुन् । नेपाली कविहरू पनि यिनका कुरा गरेर थाक्दैनन् । राजनीतिज्ञहरूले यी शब्दहरूका चरम दुरूपयोग गरेका छन् । फलतः नेपाली कविले राष्ट्र, राष्ट्रियता, देश, जनताहरूको कुरा गर्दा झुटो बोल्दैछ जस्तो लाग्छ । यी शब्दहरूको अर्थान्तरण र अर्थ-क्षयिकरण भइरहेको छ भन्ने गूढ तथ्यप्रति नेपाली कवि अनभिज्ञ छ । यी सामान्य बोलीचालीको भाषा पत्रकारहरूले , राजनीतिक टिप्पणीकारहरूले, राजनीतिज्ञहरूले, सर्वसाधारणहरूले बोल्ने भाषा हो । यी शब्दहरू सामान्य नेपालीहरूले अब यान्त्रिक रूपमा प्रयोग गर्छन् । त्यही भाषा कविले प्रयोग गर्दा साहित्य सिर्जना हुँदैन । जुनसुकै कविले पनि भाषालाई सामान्य बोलीचालीको यान्त्रिकताबाट मुक्त नगर्दासम्म त्यसमा काव्यिक शक्तिको उदभव हुँदैन । अर्को कुरा हो उत्तरआधुनिक पाठक हुनु । नेपाली कविहरू उत्तरआधुनिक भइसकेका छैनन् तर पाठकहरू उत्तरआधुनिक भइसकेका छन् । उत्तरआधुनिक पाठकलाई ‘लेखन’मा राष्ट्रियताको अधिक मात्रा भएको चित्त बुझ्दैन । यो सङ्ग्रहमा पनि राष्ट्रवादी शब्दावलीहरू रहेका कविताहरू छन् जसले हृदयलाई झंकृत पार्दैन।

साहित्यकार स्वर्गीय इन्द्रबहादुर राईप्रति आदर दर्शाउनु पर्यो भने उनको गुनगान गाउने वा तेस्रो आयामेली ढाँचामा एउटा कविता लेख्ने ? सङ्ग्रहको ‘इन्द्रलीला’ कवितामा उनको गुनगान गाउने चयन गरिएको छ र गुनगान यसरी गरिएको छ;

तिमीले जेजे लेख्यौ
कतै सूक्ति लेख्यौ
कतै मन्त्र लेख्यौ
जति गहिरो
उति उचाइमा छोएर लेख्यौ।  

लेख्दालेख्दै
एकदिन तिमी सिद्ध भयौ
……….
कति विनयशील तिमी
बुद्धजस्तै, गान्धीजस्तै
……….

……….
साँच्ची हो, तिमीले अरुले नलेखेको लेख्यौ
लेख्दालेख्दै तिमी
सबैको श्रद्धेय इन्द्रबहादुर राई भयौ
सोच्दासोच्दै तिमी
सबैको प्रिय आइबी राई भयौ ।
……………..

……………..
तिमी न उताको मात्र भयौ
न यताको
…………

………..
साँच्ची हो इन्द्र दाइ   !
तिमीलाई भावाञ्जली दिने शब्दहरू पनि
अहिले किन मसँग अपर्याप्त अनुभूति भइरहेछ ।
………….

यो त इन्द्रबहादुर राईको स्तुतिगान भयो । कुनै सार्वजनिक कार्यक्रममा प्रवचन दिनु पर्यो भने भने राईको प्रशंसा गर्न सकियो । त्यसो गर्नु भाषाको दैनिकी उपयोग भयो, कार्यालयमा कर्मचारीहरू बीचको कुराकानी जस्तो भयो । नेपाली भाषा प्रयोग गरेर कार्यालयमा कर्मचारीहरू बीच हुने संवाद कविता होइन । तर यहाँ त्यसैलाई कविताको भाषा बनाउने चेष्टा गरिएको छ। यसैगरी, विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको प्रशस्ति गाइएको छ ‘विश्श्वेश्वर’ कवितामा । कोइरालाले नेपाली लोकतान्त्रिक राजनीति र साहित्यमा गरेका योगदान चिरविस्मरणीय छ । कोइरालालाई सम्मान गर्नुभनेको उनको स्तुतिगान गाउनु होइन । कोइराला वर्तमान समयमा काव्यिक वस्तु हैनन्। बुद्ध र गान्धी जस्ता तपस्वीहरू त अब काव्यिक वस्तु रहेनन् भने कोइरालाको त के कुरा । वि. सं. २०४१ मा लेखिएको यो कविता प्रस्तुत सङ्ग्रहमा नराखेको भए बरु कोइरालाप्रति भावाञ्जली हुन्थ्यो ।

‘यस्तो कोरोना आइदिए हुन्थ्यो’ शीर्षकीय कवितामा आरम्भमा कोरोनालाई अमानवीय मूल्यमान्यताको प्रतीकको रूपमा लिइएको छ भने अन्त्यतिर तिनै अमानवीय मूल्य मान्यताहरूको उपचारको प्रतीकको रूपमा लिइएको छ । यो विरोधाभासपूर्ण भयो ।  एउटै वस्तु रोग र उपचार दुवैको प्रतीक हुनु मिल्दैन । परम्परागत प्रतीकहरू सयौँ वर्षमा निर्माण भएका हुन्छन् र त्यसैले तिनीहरू सर्वस्वीकार्य भएका हुन्छन् । व्यक्तिले सिर्जना गरेका व्यक्तिगत प्रतीकहरू कथा, उपन्यासमा प्रभावशाली रहे पनि कवितामा तिनीहरू दुर्बोध्य हुन पुग्छन् र कतिबेलामा त आम जनसमुदायको अपेक्षा विपरित पनि हुन पुग्छन् । यस्तो स्थितिमा तिनको कलात्मक भाव सञ्चार गराउन सक्ने क्षमता ह्रास भइसकेको हुन्छ । प्रस्तुत कवितामा कोरोनालाई मानवीय रोगको उपचारको प्रतीकको रूपमा प्रयोग गर्दा पाठकले स्वीकार गर्न कठिनाइ पर्छ किनकि संसारभरि नै कोरोना आतंकको प्रतीक बनेको थियो ।

‘निकुञ्ज’ नामक कवितामा वन्यजन्तु सम्रक्षण गर्नुपर्ने कारण बारे व्याख्या गर्दै यसरी शिक्षा दिइएको छ ।

उन्मुक्त खुशी बाँड्न
मयुरहरूको नाचबाट सिक्नुपर्छ
आफ्नो लक्ष्यलाई निरन्तर गाँस्न
हात्ती जस्तै निरन्तर लम्किरहन सक्नुपर्छ
यसरी एउटा सफल मान्छे हुन
यसरी एउटा सफल मान्छे बाँच्न
निकुञ्जसँग सधैँ सधैँ सिक्नुपर्छ ।

‘अहिले जहाँ म पुगेको छु !’ कवितामा कवि आफू पुगेको ठाउँमा अरुहरू नपुग्दा अरुलाई यसरी हाँक र शिक्षा सँगसँगै दिन्छन् किनकि उनलाई लाग्छ कि उनी अरूभन्दा उच्च स्थानमा छन् ।

किनभने, अहिले म जहाँ पुगेग्को छु

त्यहाँसम्म पुग्न त

तिम्रो आफ्नै आकाश खुल्नु पर्छ

तिम्रो आफ्नै मन खुल्नु पर्छ

उपर्युक्त केही दृष्टान्तहरू मात्र हुन् । सङ्ग्रहका धेरै जसो कविताहरूमा शिक्षा र उपदेश दिइएको छ । यसबारेमा विस्तारमा अनुसूची-१ मा पाठकहरूले भनेका छन् । नेपाली भाषा प्रयोग गरेर घरमा छोराछोरीलाई, विद्यालयमा विद्यार्थीहरूलाई, कार्यालयमा कर्मचारीहरूलाई र कुनै कार्यक्रममा आफ्ना दलका कार्यकर्ताहरूलाई शिक्षा र अर्ती दिन पाइयो । ती कार्यहरू भनेको नेपाली भाषाको एउटा उपयोग भयो । कवितामा नेपाली भाषा त्यसरी उपयोग गरेमा अपरिचितता (Unfamiliarization) र अविदितता कसरी आविष्कार हुन्छ र ? पाठकलाई यही लाग्छ कि यो त उसले घरमा, कार्यालयमा र राजनीतिक भाषणमा सुनिसकेकै हो । उपदेश सुन्दा चामत्करिकताको अभाव हुन्छ। कविको काम केवल चित्रण मात्र गर्ने हो वा शिक्षा पनि दिने हो ? यस प्रश्नको जवाफमा विद्वान् समालोचक सूर्यविक्रम ज्ञवाली लेख्दछन् – ‘कविले शिक्षा दिन खोज्यो भने त्यो केको कवि ? त्यो त शिक्षक भैगयो, तर वास्तवमा कविको चित्रणमा नै शिक्षा रहन्छ ।‘

कवि मोहन कोइराला भन्छन्  – ‘साहित्यकारले खासगरी नीतिकार बन्नु पनि छैन ।’  नेपाली साहित्यका ज्ञवाली र कोइराला जस्ता व्यक्तित्वलाई त कविताले ठाडो शिक्षा, अर्ती, उपदेश दिएको मन पर्दैन भने आजको अनुशासनमा बाँधिन नरुचाउने पाठकले त झन् त्यो स्वीकार्दैन ।

जुनसुकै कविले कविता लेख्न छोडेर ज्ञान बाँड्न थाल्यो, उपदेश दिन थाल्यो र आदर्शको कुरा गर्न थाल्यो भने उत्तरआधुनिक पाठकले ग्रहण गर्दैन । कविता असम्प्रेष्य हुन पुग्छ । यो सङ्ग्रहका धेरै कविताहरू यो दृष्टिले असम्प्रेष्य छन् । कविले पाठक आफू जतिकै समान ज्ञान स्तरको व्यक्ति हो भन्ने भुलेका छन् । सबै किसिमको निरङ्कुशता अस्वीकार गर्ने पाठकले कविको निरङ्कुशता पनि स्वीकार गर्दैन । तर कवि मौका पाउनेबित्तिकै पाठकलाई ज्ञानगुनको कुरा सुनाउँदै, उपदेश दिँदै, नीतिशास्त्रको कुरा झिक्दै निरङ्कुश बन्छन् । पाठक भएकै नातामा कुनै कविले बलात् उपदेश दिन थाल्यो भने कविता र पाठकको सम्बन्धविच्छेद हुन्छ । यो सङ्ग्रहका धेरै जसो कवितामा यसरी सम्बन्धविच्छेद गर्नु पर्ने स्थिति आइपर्छ ।

यो सङ्ग्रहको एउटा प्रमुख विशेषता कविताहरूका सरलता हो । कविता सरल लेख्दा व्याख्या गर्नु पर्ने स्थिति आउन सक्छ जुन कविताका लागि अति नै खतरनाक हुन्छ। यो सङ्ग्रहमा सरल लेख्न खोज्दा धेरै ठाउँहरूमा व्याख्या, वर्णन गरिएको छ।  सरल सुन्दर कविता लेख्नु बिम्बप्रधान कविता लेख्नुभन्दा दुरुह कार्य हो । सबैथोक व्याख्या गर्न थालियो भने त्यो कविता हुँदैन ।  सङ्ग्रहका धेरै कविताहरू यहाँ चुकेका छन् । कविता अप्रस्तुति – कला हो । कविले आफ्नो कुरा अप्रस्तुत तरिकाले भन्नु पर्ने हुन्छ । यसको बारेमा समालोचक रत्नध्वज जोशी यसरी भन्छन्: “एक कविले आफ्नो कविता स्तरीय होस् भन्नाका लागि ‘सिद्धान्तपक्ष वाच्य रूपमा’ प्रकट नहोस् भन्ने कुरामा सबैभन्दा बढी होसियार हुनुपर्दछ । कारण, ‘वाच्यरूपमा कुनै कुरालाई भन्नुभन्दा लाक्षणिक रूपमा अथवा व्यंग्यको रूपमा प्रकट गर्दा त्यसको प्रेरणाशक्ति अझै बढ्ने हुन्छ ।“  सरल सामान्य भाषामा लेख्दा दैनिक जीवनमा गरेको कुराकानी जस्तो हुने जोखिम बढ्छ जुन कविताको भाषा होइन ।  दैनिक जीवनमा हामी सुन्छौं, सुनाउँछौं, व्याख्या गर्छौं, बहस गर्छौं, तर्कवितर्क गर्छौं । दैनिक जीवनमा हुने कुराकानीको भाषामा आक्रमण गरेर नयाँ भाषा बनाउनु पर्ने हुन्छ, जसको यो सङ्ग्रहका कवितामा अभाव छ ।

कविताले अविदित, अपरिचित र विचित्रको काव्यिक वस्तु रच्न नसकेका केही उदाहरणहरू तलका पदावलीहरू मार्फत दिइएका छन् । तल सामान्य बोलीचालीको भाषामा वर्णन गरेर व्यक्त विचारहरूसित कसैको पनि विमति नहोला । तर तिनमा अपरिचित, अविदित, विचित्र हुनुको अभाव छ । तिनले केही नवीन सिर्जेका छैनन्।

कविताले पाठकको मनमा आरम्भदेखि मध्य हुँदै अन्त्यसम्म एउटै भावनाको उद्दिपन गराएमा पाठकले चरम् आनन्द प्राप्त गर्दछ । तर यो सङ्ग्रहका केही कविताहरू तिनको अभावमा आनन्ददायी हुन सकेका छैनन् । ‘खै के लेखूँ -के नलेखूँ’ कवितामा निम्न सुन्दर पदावलीहरूबाट आरम्भ हुन्छ कविता ।  तर कविताले अन्त्यमा भने पाठकलाई सुखानुभूतिको चरमतातिर नगलेर निम्नानुसार अलपत्र पार्छ।

‘बगिरहने नदी हो जीवन’ भन्ने कविताको अन्त्य निम्न अनुपम वाक्यपुञ्जबाट गरिएको छ तर उक्त कविताको मध्यमा निम्नानुसारको सामान्य व्याख्या राखिएको छ :

प्रस्तुत सङ्ग्रहका कविताहरूमा विषयहरूमा विविधता ल्याउन नसक्दा रूपमा नवीनता पाइन्न । फलतः प्रचलित विषयहरू भएको कारणले र उपदेशात्मक शैलीले गर्दा प्रकट गरिएको रूपले पनि मनलाई उद्वेलित गर्दैनन् ।

सङ्ग्रहका प्रत्येक कविताहरूमा प्रत्येक गद्यांशपछि एक अत्यन्त लघु वर्ग राखिएको छ । यो प्रकाशनको त्रुटि हो वा कविको रोजाइ हो प्रष्ट छैन तर यसले कविताको पठन र आस्वादनमा व्यवधान ल्याएका छन्।

सङ्ग्रहका पठनीय पाँच कविताहरू

अन्तर्वस्तु राजनीति नरहेका, उपदेशात्मक र शिक्षा-प्रधान पदावलीहरू नरहेका, व्याख्या गर्ने वाक्यावलीहरू नरहेका र गेयात्मकता रहेका सङ्ग्रहका निम्न पाँच कविताहरू भने तुलनात्मक रूपमा पठनीय छन्  – ‘सम्झनामा’, ‘कहाँ होला’, ‘प्रेममा’, ‘माया’, ‘चुपचाप चुपचाप’।  यी कविताहरूको बारे तल संक्षिप्त चर्चा गरिएको छ :

सम्झनामा : यो कविताको आरम्भ, मध्य र अन्त्य सबै राम्रा छन् र एउटै भावलाई आदिदेखि अन्त्यसम्म राखिएको छ। ‘सम्झना छारे रोग जस्तो’, ‘मन एम्बुसमा परेको सुरक्षा जस्तो’, ‘सम्झना श्राप जस्तो’ जस्ता अतियथार्तवादी उपमाहरू यो कविताको विशेषता हो।

कहाँ होला :  गह्रुङ्गा शब्द, अलंकार र बिम्बहरू प्रयोग नगरिकन लेखिएको यो कवितामा विचार कम छ, भावना धेरै छ । प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो झमेला, अव्यवस्था, अस्तव्यस्तता, विसंगतिहरूलाई आफ्ना जीवनमा मौलिक किसिमले भोगेका हुन्छन् र प्रत्येक व्यक्ति यी सबैबाट मुक्त भएर आफ्नो सपनाको गाउँमा समय व्यतीत गर्न चाहन्छन् । सबैले आफ्नो सपनाको गाउँ खोजी गर्ने भएकाले यो कविताले सबैको मनलाई छुन्छ । आफ्नो अभिलाषा प्रकट गरिएको यो कविताको वाक्यावलीहरूमा अन्त्यानुप्रास कायम गराएर यो कविता गेयात्मक र श्रुतिमधुर पनि छ।

प्रेममा : सरल भाषामा सपनालाई होइन कि विपना र यथार्तलाई स्वीकार्नु पर्छ भन्ने अन्तर्वस्तु रहेको यो कविता सुन्दर छ । कविले यसमा आफ्नो व्यक्तिगत भावनाको कुरा मात्र गरेकोले कविता सुन्दर भएको छ ।

माया: माया अन्तर्वस्तु रहेको यो कविता जोसुकैले पनि बुझ्न सक्छ र अनुभूति गर्न सक्छ । सरल शब्दहरू हुनु यो कविताको अर्को विशेषता हो । यो कवितामा नयाँ केही नभए पनि पढ्दा भने आनन्द आउँछ ।

चुपचाप चुपचाप: सरल भाषामा लेखिएको यो कविता पढ्दा आनन्द आउँछ ।

एउटा व्यक्तिले आफ्नो निजी अनुभूति व्यक्त गर्दा कविता धेरै आधिकारिक र प्रामाणिक हुन्छ।  तर जब ऊ सामाजिक बन्न खोज्दै धेरै जनाको मनको कुरा गर्न थाल्छ त्यो अभिव्यक्तिमा आधिकारिकता र प्रामाणिकता दुवै गुम्ने जोखिम ह्वात्तै बढ्छ। यो सङ्ग्रहका राजनीतिक लगायत अन्य विषयका कविताहरूमा कवि धेरै जनाको स्वार्थको बारेमा बोल्दा त्यस्ता कविताहरूमा कलापक्ष  कमजोर भएको छ । जबकि एकालाप गरेर आफ्नो मनको कुरा मात्र गर्दा वा आफ्नो प्रियजनसित कुरा गर्दा ती कविताहरू तुलनात्मक रूपमा राम्रा भएका छन् ।

यस सङ्ग्रहका ४६ वटा कविताहरूमध्ये ४५ वटा कविताहरूको पठन गरेर यो आलेख तयार गरिएको हो ।  १५ वटा कविताहरू राजनीति विषयक (क्रान्ति, विद्रोह, राष्ट्रियता, देशभक्ति, इत्यादि), दुईवटा कविताहरू पर्यावरण विषयक, दुईवटा कविताहरू स्तुतिगान छन् भने बाँकी कविताहरू प्रेम, सम्झना प्रभृति छन्। यसरी हेर्दा सङ्ग्रहका एक तिहाई कविताहरू राजनीतिक विषयक रहेका छन्। संख्यात्मक रूपमा यो धेरै हो। यस सङ्ग्रहका कविताहरूमा स्पष्ट नवीनता सिर्जना नगरिकन राजनितिक अनुभूतिको कुरा धेरै गरिएको छ । दुई तीनवटा राजनीतिक कविताहरू राखे पुग्ने थियो । बाँकी कविताहरूमा व्याख्या वर्णन, उपदेश, शिक्षाको आधिक्यताले गर्दा तिनीहरू पनि कमजोर हुन पुगेका छन् । वि. सं. २०४६ पछिका नेपाली कविताहरूमा पूर्ववर्ति कविताहरू झैँ क्लिष्टता र प्रयोगधर्मिता नरही सामान्य मानिसहरूले बुझ्ने गरी सामान्य मानिसहरूका जीवनानुभूतिहरूको प्रचुरता हुनुलाई नेपाली कविता क्षेत्रमा समकालीन धार भन्ने गरिन्छ। यो दृष्टिकोणले यो सङ्ग्रहका कविताहरू समकालीन हुन् । तर समकालीन हुने कविताहरू कलात्मक हुनु नपर्ने भन्ने हुँदैन। यस सङ्ग्रहका कविताहरूका कलात्मक पक्ष भने कमजोर छ। रूपवादी सिद्धान्तलाई टेकेर भन्नुपर्दा यस संग्रहका कविताहरूमा सामान्य बोलीचालीको भाषामाथि पर्याप्त काव्यिक हिंसा गरिएको छैन । फलतः कविताहरूमा साहित्यिकताको (Literariness) अभाव देखिएको छ।

यो कवितासङ्ग्रहका कविताहरूको स्वतन्त्र रूपले पठन र व्याख्या गरिसकेपछि यो लेखकले वि. सं. २०४६ यताका नेपाली कविताहरूको प्रवृतिहरू के कस्तो रहेको छ त भनेर अध्ययन गर्ने क्रममा नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित ‘प्रज्ञा समकालीन प्रतिनिधि नेपाली कविता (भाग १)’ अध्ययन गर्ने अवसर पायो।  नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले वि. सं. २०७० मा उक्त संकलन प्रकाशित गरेको थियो ।  वि. सं. २०२० देखि २०४५ सम्म लेखिएका आधुनिक नेपाली कविताहरूलाई प्रयोगवादी कविताहरू मानेको नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले वि. सं. २०४५ देखि २०७० सम्म  लेखिएका नेपाली कविताहरूलाई समकालीन भनिएको उक्त संकलनको सम्पादन समूहमा कवि घिमिरे पनि थिए । नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको उक्त संकलनमा कवि घिमिरेका पूर्व प्रकाशित तीन कविताहरू ‘सगरमाथा’, ‘मलाई अहिले, ‘यात्रा अनन्त’ पनि छन् । कवि स्वयम् सहितको सम्पादक समूहले ‘समकालीनता र समकालीन नपाली प्रतिनिधि कविता’ भन्ने आफ्नो सम्पादकीय आलेखको निष्कर्षमा समकालीन नेपाली कविताहरूको प्रवृति बारे यसो लेखेको छ :  ‘भाषिक सरलता भए पनि सरलताका नाममा सपाट वर्णन मात्र देखिनु, विचारको आधिक्यले कलापक्ष शिथिल हुँदै जानु, प्रयोगको आग्रहस्वरूप मानकलाई भत्काउने प्रयास गर्नु, राजनीतिक आग्रह बढी देखिनु आदि समकालीन नेपाली कविताका सीमा हुन् ।’ यी प्रवृत्तिमध्ये ‘भाषिक सरलता भए पनि सरलताका नाममा सपाट वर्णन मात्र देखिनु, विचारको आधिक्यले कलापक्ष शिथिल हुँदै जानु, राजनीतिक आग्रह बढी देखिनु’ चाहिं नेपाली कविताका लागि सुखद पक्षहरू होइनन् ।  रूपवादी सिद्धान्त अनुसार यो भनेको ‘कविहरूले सामान्य बोलीचालीको भाषामा हिंस्रक आक्रमण गरेर साहित्यिक कलात्मक भाषा सिर्जना गर्न सकिरहेका छैनन्’ भन्ने हो ।  यो भनेको कवितामा साहित्यिकता (Literariness ) को अभाव छ भन्ने हो ।

यी कविताहरूको स्वतन्त्र पठन गर्दा प्राप्त प्रवृतिहरू र प्रज्ञा-प्रतिष्ठानको उपरोक्त ग्रन्थको सम्पादकीय निष्कर्षहरूको मेल देखेर यो लेखक झसङ्ग हुन पुग्यो । उपरोक्त ग्रन्थका सम्पादकहरूमध्येका एक कवि आफैँले उक्त नकारात्मक प्रवृतिहरू समकालीन नेपाली कविताहरूमा छन् भन्दै गर्दा आफ्नै कविताहरूलाई किन ती प्रवृतिहरूबाट मुक्त राख्न सकेनन त भन्ने उत्सुकता उब्जिएको बेलामा यो लेखक केमा चाहिं ढुक्क भयो भने यो समालोचनात्मक पठन विश्वसनीय र वस्तुनिष्ठ नै रहेछ । दुईवटा स्वतन्त्र अध्ययनहरूले एउटै कुराको पुष्टि गरे।

उपरोक्त सम्पादकीय आलेखको सत्यको आलोकमा कविले आफ्ना कविताहरूको निर्मम आत्म-परीक्षण गर्नु पर्ने थियो । कवि स्वयम्ले समकालीन नेपाली कविताका नकारात्मक प्रवृतिहरू भनेर स्वीकारेको सन्दर्भमा पाठकले उनका नयाँ सङ्ग्रहमा परिष्कृत कविताहरू पढ्न पाउनु पर्ने थियो । यहाँ परिष्कृत नलेख्नु भनेको त नेपाली पाठकलाई परिष्कृत बनाउनु हुँदैन भने जस्तो भयो । वि. सं. २०४९ मा आफ्नो कार्यपत्रमा सुवेदीले ‘नेपाली कविताको एउटा संरचनात्मक संस्कृति बनेको छ। यसलाई ज्यादै सजिलो र सस्तो साधनको रूपमा प्रयोग गर्दा कविता टाक्सिने धेरै सम्भावना हुन सक्छ‘ भनेर जुन खतरातर्फ इंगित गरेका थिए त्यसको पुष्टि वि. सं. २०७० को ‘ प्रज्ञा समकालीन नेपाली प्रतिनिधि कविता’मा परेको सम्पादक समूहको निष्कर्षले गरेको छ । त्यही संरचनात्मक संस्कृतिको अनुशरण गर्दाको अप्रिय परिणामको रूपमा ‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’ कवितासङ्ग्रह वि. सं. २०८१ मा आएको छ।

(७) निष्कर्श 

‘हुरीको इन्द्रेणी उक्लेर’को पाठक-प्रतिक्रियात्मक पठनपछि निष्कर्ष निस्कन्छः कविले आफैँले समकालीन नेपाली कविताका नकारात्मक प्रवृतिहरू भनेर स्वीकारेको सन्दर्भमा पाठकले उनका नयाँ सङ्ग्रहमा परिष्कृत कविताहरू पढ्न पाउनु पर्ने थियो । यहाँ परिष्कृत नलेख्नु भनेको त नेपाली पाठकलाई परिष्कृत बनाउनु हुँदैन भने जस्तो भयो ।

अनुसूची – १ः

….

सन्दर्भ सामाग्री

इन्द्रविलास अधिकारी, (वि. सं. २०६१ , प्रथम संस्करण) : पश्चिमी साहित्यसिद्धान्त

कृष्ण गौतम , (वि. सं. २०५०, प्रथम संस्करण): आधुनिक आलोचना: अनेक रूप अनेक पठन

बाबुराम आचार्य  (वि. सं. २०७७ एघारौँ ): पुराना कवि र कविता

मोहन कोइराला (वि. सं. २०३५ प्रथम संस्करण) : कविताबारे केही चर्चा

कृष्णप्रकाश श्रेष्ठ  (वि. सं. २०६४ दोस्रो संस्करण ):   नेपाली समालोचक र समालोचना

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान   ( वि. सं. २०४९)   : काव्य-विचारगोष्ठी

प्रा. गोविन्द प्रसाद भट्टराई   ( वि. सं. २०७७, दोस्रो संस्करण ) : पूर्वीय काव्य सिद्धान्त

मोहनहिमांशु थापा  (वि. सं. २०८०, सातौँ संस्करण) : साहित्य परिचय

नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठान : प्रज्ञा समकालीन प्रतिनिधि नेपाली कविता (वि. सं. २०७०, सम्पादक: पुरुषोतम सुवेदी, डा. लक्ष्मण प्रसाद गौतम, डा. विष्णुविभु घिमिरे)

नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठान : समकालीन नेपाली कविताको शिल्प (वि. सं. २०७९,सम्पादक: प्रा डा. हेमनाथ पौडेल, डा. अमर गिरी)

नेपाल प्रज्ञा-प्रतिष्ठान :  प्रज्ञा समकालीन नेपाली कविताविमर्श (वि. सं. २०७२ , सम्पादक: डा. अमर गिरी,: सह प्रा हेमनाथ पौडेल, डा. लक्ष्मणप्रसाद गौतम)