विसर्ग (ः) को उच्चारण आधा ह (ह्) जस्तै हुन्छ । संस्कृतभाषाका साथै नेपाली भाषामा समेत यसको आफ्नै महत्त्व छ तर यसको प्रयोगका सन्दर्भमा प्रयोगकर्ता द्विविधामा परेको देखिन्छ । यस लेखमा विसर्गको सामान्य नियम र प्रयोगसम्बन्धी सामान्य जानकारी दिने प्रयत्न गरिएको छ ।

१.     विसर्गका सामान्यतया तीन रूप हुन्छन् । ती हुन्; ः, र् तथा स् । विसर्ग (ः) भन्दा पर कख-चछ-टठ-तथ-पफ+श-ष-स (यसलाई वर्णवर्गको पहिलो र दोस्रो अक्षर+श, ष, स भनेर सजिलै सम्झिन सकिन्छ) भएमा र् हुँदैन । कि त विसर्ग (ः) नै हुन्छ कि त श्, ष्, स् मा परिणत हुन्छ । यीबाहेक अरूमा र् हुन सक्छ ।

उदाहरणका लागि :-

– पुनः (र्) + जीवन = पुनर्जीवन (शुद्ध)

कवीन्द्र लम्साल

– पुनः (र्) + स्थापना = पुनःस्थापना वा पुनस्स्थापना (दुवै हुने) । (शुद्ध)

तर पुनर्स्थापना हुँदैन ।

-पुनःसंरचना (शुद्ध)

पुनर्संरचना (अशुद्ध)

-अन्तःशुल्क (शुद्ध)

अन्तर्शुल्क (अशुद्ध)

अन्य शुद्ध (पुनर् सँग सम्बन्धित)

-पुनर्निर्माण, पुनर्वास, पुनर्लेखन आदि

-पुनरुत्थान (पुनर्+उत्थान)

-पुनरुत्पादन (पुनर्+उत्पादन)

-पुनरवलोकन (पुनर्+अवलोकन)

-पुनरागमन (पुनर्+आगमन)

शब्दको मध्यमा विसर्ग हुने अन्य केही शब्द

-दु:ख,

-निःशब्द,

-अन्तःकरण,

-दुःशासन आदि ।

२.   शब्दका अन्तमा अः भएमा सन्धिका क्रममा ओकार हुने अवस्था

शब्दका अन्तमा अः छ र त्यसलगत्तै “कख-चछ-टठ-तथ-पफ+श-ष-स” वर्णमध्ये कुनै एक वर्ण वा अक्षर छ भने त्यस अवस्थामा बाहेक अन्य वर्ण भएमा ओकारमा परिणत हुन्छ ।

उदाहरणका लागि :-

मनः + दशा = मनोदशा

मनः + विज्ञान = मनोविज्ञान

मनः+ रथ = मनोरथ

त्यस्तै रजोगुण (रजः+गुण) आदि ।

३.   शब्दका अन्तमा अः लगत्तै “कख-चछ-टठ-तथ-पफ+श-ष-स” मध्ये कुनै एक वर्ण भएमा ओकार हुँदैन ।

उदाहरणका लागि :-

– मनः+क्रान्ति = मनःक्रान्ति (मनोक्रान्ति जबर्जस्ती बनाइएको शब्द हो ।)

– अन्तः + करण = अन्तःकरण

– मनः + कामना = मनःकामना (मनोकामना अशुद्ध)

तर मनकामना मन्दिरको नाम नेपालीमा रूढ (प्रसिद्ध) भइसकेकाले सोही शब्द (मनकामना) प्रयोग गर्नु अन्यथा नहोला ।

– मनः + स्थिति = मनःस्थिति

तर नेपालीमा मनस्थिति रूढ भइसकेको देखिन्छ ।

 ४.  विसर्गका रूपमा प्रयोग हुने वर्ण (र् र स्) अन्तमा एक्लै आएमा विसर्ग (ः) नै लेख्नुपर्दछ ।

उदाहरणका लागि :-

पुनर् = पुनः

अन्तर् = अन्तः

अन्ततस् = अन्ततः

स्वतस् = स्वतः

क्रमशस् = क्रमशः

त्यस्तै प्रायः, प्रायशः, अतः आदि ।

५.   नेपाली भाषामा प्रयोग हुने केही शब्दमा विसर्ग प्रयोग हुने गरेको देखिन्छ ।

उदाहरणका लागि :-

– छिः (छ्या भन्ने अर्थमा) = छिः ! कस्तो फोहोरी मान्छे !

– उः (कुनै वस्तुलाई इङ्गित गरेर देखाउँदा बोलिने शब्द) = उः त्यही मान्छे हो, जसले हिजो मेरो अस्मिता बचाइदिएको थियो ।

उः त्यहाँ हेर त, तिम्री आमा आउँदै छिन् ।