ह्रस्व-दीर्घ कसरी जान्ने ?

१. अन्तमा हिकार आएमा ‘चाहिँ’ शब्दबाहेक सबैमा दीर्घ लेख्ने, “चाहिँ” अव्यय भएकाले ह्रस्व लेखिएको ।

कोही                        यही

त्यही                         त्यहीँ

यहीँ                          कहीँ

उही                          उहीँ

कहिलेकाहीँ              तानाशाही

जवाफदेही                लापरबाही

कारबाही                   मनाही

सही                          सोही

दही                          मोही

गोही                         गवाही (साक्षी)

बताही                      बही

विरही                       सतही आदि ।

 

२. आज्ञार्थक क्रियापदका अन्तमा आउने उकार दीर्घ लेख्ने ।

जस्तै : आऊ, खाऊ, जाऊ, लगाऊ, देऊ, गराऊ आदि सबै ।

 

३. इच्छार्थक क्रियापद (प्रथम पुरुष, एकवचन) का अन्तमा दीर्घ लेख्ने, साथै चन्द्रविन्दुसमेतको प्रयोग गर्ने ।

जस्तै : लेखूँ, गरूँ, भनूँ, जाऊँ, खाऊँ, देखूँ आदि सबै ।

 

४. क्रियापदको भूतकालिक स्त्रीलिङ्गी रूपका अन्तमा आउने इकार दीर्घ लेख्ने ।

जस्तै : बहिनीले चिया बनाई । सुषमाले मलाई प्रेम-प्रस्ताव पठाई । आदि सबै ।

 

५. गरेर, भनेर, लेखेरजस्ता क्रियाविशेषणका रूपमा प्रयोग हुने गरी, भनी, लेखी आदि सबै दीर्घान्त हुने ।

जस्तै : उसले परिश्रम गरी (गरेर) पढ्नाले लोकसेवा उत्तीर्ण गर्‍यो । “म अन्याय सहन सक्दिनँ” भनी (भनेर) उसले उजुरी दिई ।

 

६. क्रियापद वा धातुका पहिलो अक्षर सबै ह्रस्व लेख्ने, साथै त्यस्ता धातुबाट बन्ने शब्दका जुनसुकै रूपमा पनि आदि (सुरु) अक्षर ह्रस्व नै लेख्ने ।

जस्तै : हिँड्नु, बिर्सनु, पिउनु, दिनु, लिनु, सिक्नु, हिँड्दै, बिर्सँदै, पिउँदै, हिँड्यो, पियो, दियो आदि सबै ।

 

७. प्रथम पुरुष-एकवचन-सामान्य वर्तमान कालको अन्तमा आउने उकार ह्रस्व लेख्ने ।

जस्तै : छु, हुँ, जान्छु, गर्छु, भन्छु, लेख्छु आदि सबै ।

 

८. क्रियापद वा धातुका अन्य रूपका बीचमा आउने सबै इकार वा उकार ह्रस्व लेख्ने ।

जस्तै : गरिन्छ, भनिन्छ, लेखाउँदै, पिउँदै, गरिएको, भनिएको, लेखिएको, पिइएको, पिएको, गरुँला, दिउँला, खाउँला आदि ।

 

९. सामान्यतया पुलिङ्गी नामका आदि (प्रारम्भ) र अन्तमा ह्रस्व लेख्ने ।

जस्तै : भाइ, दाइ, भिनाजु, फुपाजु, दाजु (तर दाजी), बाबु, बुवा आदि ।

 

१०. भाववाचक संज्ञाको बोध गराउन धातुमा आइ प्रत्यय लगाइने ।

जस्तै : लेखाइ, भनाइ, गराइ आदि सबै ।

तिम्रो लेखाइ निकै राम्रो छ । उसको काम गराइबाट नै संस्थाले प्रगति गरेको हो । यस भनाइमा कुनै सत्यता छैन ।