परिचय

‘इकिगाई’ (IKIGAI) एउटा गहिरो जापानी जीवनदर्शन हो, जुन जीवनको उद्देश्य, अर्थ र सन्तुष्टिको खोजीसँग सम्बन्धित छ । “IKI” भन्ने शब्दको अर्थ “बाँच्नु” वा “जीवित हुनु” हो भने “GAI”को अर्थ “मूल्य” वा “कारण” हो । यसरी ‘इकिगाई’ भन्नाले जीवन बाँच्नुको कारण भन्ने बुझिन्छ । जापानको ओकिनावा क्षेत्रमा विशेषगरी लामो आयु भएका मानिसहरूको जीवनशैली अध्ययन गर्दा यो शब्द चर्चित बन्यो । उनीहरू आफूलाई व्यस्त राख्ने, समाजसँग जोडिरहने, शारीरिक र मानसिक सन्तुलन कायम राख्ने अनि आफ्नो जीवनको अर्थ पत्ता लगाउने काममा सक्रिय देखिन्छन् । आजको व्यस्त, प्रतिस्पर्धात्मक र तनावपूर्ण जीवनमा ‘इकिगाई’ एउटा यस्तो दर्शन बनेको छ जसले मानिसहरूलाई जीवनको सही अर्थ खोज्न प्रेरित गर्छ ।

‘इकिगाई‘ को ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

‘इकिगाई’ को उत्पत्ति जापानको प्राचीन सांस्कृतिक मूल्य र बौद्ध तथा शिन्टो धर्मका दर्शनमा आधारित छ । जापानमा समष्टिगत सोच, आत्म-अनुशासन, समुदाय केन्द्रित जीवनशैली र प्रकृतिप्रति सम्मान गर्ने परम्परा प्राचीनकालदेखि चल्दै आएको छ । ‘इकिगाई’ जापानको हेजेन काल (७९४–११८५) देखि नै साहित्यमा देखिन्छ । यस अवधिमा मानिसहरूले आत्म-खोज, जीवनको उद्देश्य र मानिसले समाजमा गर्ने योगदानबारे लेख्न थालेका थिए । आधुनिक समयमा यो अवधारणा पश्चिमी मनोविज्ञान र व्यक्तिगत विकासको दृष्टिकोणबाट पनि समेटिन थालिएको छ । खासगरी Dan Buettner को किताब “Blue Zones” (ब्लु जोनहरू) मा ओकिनावालीहरूको दीर्घ जीवनको रहस्य खोज्दा ‘इकिगाई’ को चर्चा प्रमुख रूपमा आएको थियो ।

‘इकिगाई‘ को चार मूल स्तम्भ यी हुन्–

• तपाईं के मन पराउनुहुन्छ ? यो तपाईँको जोश, रुचि र प्रेरणा हो । कुन काम गर्दा समयको अनुभूति नै हुँदैन ? कुन काम गर्दा आत्मसन्तुष्टि मिल्छ ?
• तपाईं के कुरामा राम्रो हुनुहुन्छ? तपाईंका सीप, प्रतिभा, अभ्यास र दक्षता के छन् ? के तपाईं संगीत, लेखन, शिक्षण, निर्माण, नेतृत्व वा अन्य कुनै क्षेत्रमा सिपालु हुनुहुन्छ ?
• संसारलाई के चाहिन्छ ? समाज वा मानवताका लागि तपाईंले के योगदान दिन सक्नुहुन्छ ? के तपाईंका सीपहरू अरूलाई उपयोगी छन् ? के तपाईंको कामले अरूको जीवनमा असर गर्छ ?
• के कुराको लागि तपाईंलाई पैसा दिइन्छ ? तपाईंले आफ्नो रुचि र सीप प्रयोग गरेर जीविका कसरी चलाउन सक्नुहुन्छ ? के तपाईं पेशा र उद्देश्यलाई मिलाउन सक्नुहुन्छ ?

जब यी चारै क्षेत्र एक अर्कासँग जुध्छन्, तब त्यसै स्थानमा तपाईंको ‘इकिगाई’ पाइन्छ ।

‘इकिगाई‘ र आत्म–सन्तुष्टि

‘इकिगाई’ भनेको केवल करियर वा पेशा मात्र होइन, यो अन्तरआत्माको सन्तुष्टि हो । कोही किसान आफ्नो खेतमा काम गर्दा ‘इकिगाई’ भेट्छ, कोही शिक्षक बालबालिकालाई शिक्षित गर्दा भेट्छ, कोही लेखन, चित्रकला, गीत वा योगमार्फत भेट्छ । ‘इकिगाई’ कुनै “महान उद्देश्य” खोज्नुपर्ने कुरा होइन, यो दैनिक जीवनका साना साना गतिविधिमा लुकेको हुन सक्छ । उदाहरणका लागि, बिहान उठेर चिया पिउँदै बगैँचामा फुल हेर्नु, साथीलाई फोन गरेर हालचाल बुझ्नु, आफ्ना सन्तानको मुस्कान हेर्नु । यी स-साना क्षणहरूले पनि ‘इकिगाई’ दिन सक्छन् ।

ओकिनावालीहरूको ‘इकिगाई‘

जापानको ओकिनावा टापुका बासिन्दाहरू संसारका सबैभन्दा लामो आयु भएका समुदायहरूमध्ये मानिन्छन् । उनीहरूको जीवनशैलीले ‘इकिगाई’ सैद्धान्तिक नभई व्यवहारिक पनि हो भन्ने देखाउँछ । ओकिनावालीहरूको जीवनशैलीका केही विशेषता: उनीहरू दैनिक रूपमा सक्रिय जीवन बिताउँछन् (जस्तै – बगैँचाको काम, हिँडडुल) । मोई (Moai) भनिने सामुदायिक समूहको हिस्सा हुन्छन्, जहाँ सामाजिक सम्बन्ध मजबुत बनाइन्छ । जीवनमा उद्देश्य राख्ने बानी हुन्छ – चाहे त्यो नातिनातिनीको हेरचाह होस् वा बगैँचामा फुल फुलाउने उद्देश्य होस् । सन्तुलित भोजन, ध्यान, योगजस्ता अभ्यासहरू पनि गर्छन् । उनीहरूको लागि काम उमेरको विषय होइन जबसम्म शरीर र मन सक्षम छ, तबसम्म आफ्नो ‘इकिगाई’ अनुसार जीवन बाँच्ने विश्वास गर्छन् ।

पश्चिमी विश्वमा ‘इकिगाई‘ को प्रभाव

‘इकिगाई’ पछिल्लो दशकमा जापान बाहिर पनि अत्यन्त लोकप्रिय भएको छ । विश्वका सफल लेखक, उद्यमी, प्रशिक्षक र जीवनदर्शनका अध्येताहरूले ‘इकिगाई’ लाई आत्म-विकासको साधनको रूपमा लिएका छन् । कसरी? क्यारियर कोचिङमा – सन्तुलित जीवनशैलीका लागि मार्गदर्शनमा सहायता लिन्छन् । मानसिक स्वास्थ्यमा – डिप्रेशन, तनावको सामना गर्न प्रयोग गर्छन् । शैक्षिक क्षेत्र – विद्यार्थीलाई रुचि र भविष्य देख्न प्रेरित गर्नमा लगाउँछन् । पश्चिमी जगतमा ‘इकिगाई’ लाई “पेसा + उद्देश्य”को मेल मानिन्छ ।

‘इकिगाई‘ खोज्ने उपायहरू

यदि तपाईंले अझै आफ्नो ‘इकिगाई‘ पत्ता लगाउनुभएको छैन भने, यी केही प्रश्नहरू उपयोगी हुन सक्छन्:

म कुन काम गर्न मन पराउँछु ? कुन कुरामा म स्वाभाविक रूपमा सिपालु छु ? कसरी म अरूको जीवनमा केही राम्रो परिवर्तन ल्याउन सक्छु ? कुन कुराको लागि मलाई पैसा दिन सकिन्छ ? बाल्यकालमा म के गर्न चाहन्थें ? कुन काम गर्दा समय बिर्सिएजस्तो लाग्छ ? कुन कामले मलाई अर्थ, आत्मिक सन्तोष र भविष्यको भरोसा दिन्छ ? यी प्रश्नहरूको उत्तर दिएर, क्रमशः तपाईं आफ्नो ‘इकिगाई’ नजिक जान सक्नुहुन्छ ।

‘इकिगाई‘ र नेपाली सन्दर्भ

नेपाली समाजमा पनि ‘इकिगाई’ को अवधारणालाई अपनाउन सकिन्छ । हाम्रो समाज कृषि, शिक्षण, सेवा र समुदायमा आधारित छ । गाउँमा बाआमाले गरिरहेको कृषि कर्म, शिक्षकको रूपमा दशौं वर्ष सेवा दिइरहेका गुरु, सामाजिक सेवामा सक्रिय युवाहरू, कलामा समर्पित कलाकारहरू, यी सबै व्यक्तिहरू कुनै न कुनै रूपमा आफ्नो ‘इकिगाई’ अनुसार जीवन बाँचिरहेका हुन्छन् । नेपालमा पनि विशेष गरी युवा पुस्तामा जीवनको उद्देश्य पत्ता लगाउने र त्यस अनुसार जीवन बाँच्ने संस्कारलाई बढावा दिनु अत्यन्त आवश्यक छ ।

‘इकिगाई‘ का फाइदाहरू

‘इकिगाई’ अभ्यास गर्नाले व्यक्तिमा यी लाभहरू देखिन्छन्: दीर्घ आयु – शारीरिक र मानसिक सन्तुलन कायम रहन्छ, उत्साहपूर्ण जीवन – जीवन प्रति आशा, प्रेरणा र जोश बढ्छ, सामाजिक सम्बन्धमा मजबुती – उद्देश्य भएको जीवनले अरूसँग राम्रो सम्बन्ध बनाउँछ, तनावको कमी – स्पष्ट उद्देश्य र सन्तुलन हुँदा मानसिक तनाव कम हुन्छ, पेशा र आत्मा मिल्ने अवस्था – पेशा मात्र नभई आत्माको आवाज सुनेर जीवनयापन सम्भव हुन्छ ।

नेपालका नेतृत्त्व र उच्च पदस्थ व्यक्तिहरूको सन्दर्भमा ‘इकिगाई‘

१. राजनीतिक नेतृत्त्व र इकिगाई

नेपालका राजनीतिक नेताहरूको जीवन दर्शन केवल व्यक्तिगत महत्वाकांक्षासम्म सीमित भएन भने, उनीहरूको इकिगाई “राष्ट्र निर्माणमा योगदान” हुनसक्छ । के मन पर्छ: देशको शासन सञ्चालन, नीतिनिर्माण, जनसम्पर्क, सत्ता र नेतृत्वमा रहने चाहना । के कुरामा दक्ष छन्: वक्तृत्व कला, संगठन व्यवस्थापन, जनआन्दोलनको नेतृत्व, सम्झौता र सत्ता साझेदारीमा लचकता । समाजलाई के चाहिन्छ: पारदर्शिता, स्थिर शासन, आर्थिक विकास, शिक्षा–स्वास्थ्यमा पहुँच, भौतिक पूर्वाधार, राष्ट्रिय हितको सुरक्षा । के कुरामा प्रतिफल पाउँछन्: पद, प्रतिष्ठा, आर्थिक स्रोतसाधन, सामाजिक सम्मान र राजनीतिक प्रभाव । तर, विगतको अभ्यास हेर्दा धेरै नेताहरूको वास्तविक इकिगाई व्यक्तिगत शक्ति–सञ्चय र सत्तामा निरन्तरतामा केन्द्रित रह्यो । यदि उनीहरूले आफ्नो इकिगाईलाई “देशलाई रूपान्तरण गर्ने मिसन”मा जोडेको भए, आज नेपालको विकास यात्रा फरक देखिन्थ्यो ।

पूर्वप्रधानमन्त्रीहरूको इकिगाई

नेपालका धेरै पूर्वप्रधानमन्त्रीहरूले जीवनका महत्त्वपूर्ण दशक राजनीतिमै बिताए । कतिपयको इकिगाई “लोकतन्त्र पुनःस्थापना” थियो (जस्तै २०४६ र २०६२/६३ को आन्दोलनमा सक्रिय नेताहरू) । केहीको इकिगाई “संविधान निर्माण र संघीयता कार्यान्वयन” थियो । अरू केहीको इकिगाई “अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा नेपालको पहिचान बढाउनु” वा “आफ्नो दलको दीर्घकालीन प्रभुत्व कायम गर्नु” जस्ता व्यक्तिगत–सामूहिक मिश्रित उद्देश्य रह्यो । तर, इकिगाईको चार स्तम्भको दृष्टिले हेर्दा, धेरै पूर्वप्रधानमन्त्रीहरू राष्ट्रले चाहेको र जनताले अपेक्षा गरेको खण्डसँग पूर्णतया मिल्न सकेनन् । त्यसैले जनतामा असन्तोष बढ्दै गयो ।

उच्चस्तरका ब्युरोक्र्याटहरूको इकिगाई

नेपालको प्रशासनिक संरचना चलाउने उच्च अधिकारीहरूको इकिगाई पनि विश्लेषण गर्न सकिन्छ । उनीहरूलाई के मन पर्छ: स्थिर जागिर, नियमको पालना, शक्ति र सुरक्षा । के कुरामा दक्ष छन्: प्रशासनिक लेखापढी, कानुनी व्याख्या, नीतिनिर्माणमा सल्लाह, शासकीय अनुभव । समाजलाई के चाहिन्छ: इमानदारी, छिटो सेवा, नीतिको सही कार्यान्वयन, विकास परियोजनामा दक्षता । के कुरामा प्रतिफल पाउँछन्: तलब, सुविधा, पदोन्नति, सेवापछि पेन्सन, सामाजिक सम्मान । यद्यपि धेरैजसो ब्युरोक्र्याटहरूको इकिगाई व्यवहारमा “सुरक्षित जागिर बचत गर्दै व्यक्तिगत तथा पारिवारिक भविष्य सुनिश्चित गर्ने”मा सीमित रह्यो । तर, कतिपय इमानदार अधिकारीहरूको इकिगाई भने “जनतालाई छिटो र पारदर्शी सेवा पुर्‍याउने”मा पनि देखियो ।

इकिगाईको अभाव र नेपालमा देखिएका समस्या

नेपालका नेतृत्त्व र ब्युरोक्र्याटहरूले आफ्ना इकिगाईलाई प्रष्ट रूपमा नठिक्याएको वा व्यक्तिगत लाभसँग मात्रै जोड्दा यी परिणाम देखिएका छन्– नीति र नेतृत्वमा निरन्तर अस्थिरता, जनतामा अविश्वास र असन्तुष्टि, भ्रष्टाचार र ढिलासुस्ती, अवसरवादी मानसिकता, राष्ट्र निर्माणको दृष्टिकोणभन्दा व्यक्तिगत–दलगत दृष्टिकोण हावी हुनु ।

भविष्यतर्फ: नेपाली नेतृत्त्वले के सिक्न सक्छ ?

यदि वर्तमान र भावी नेतृत्त्वले जापानी इकिगाई अवधारणा अपनाए भने उनीहरूको जीवन र राष्ट्र दुवै रूपान्तरण हुन सक्छ । के मन पराउँछन्? – व्यक्तिगत शक्ति मात्र नभई जनताको खुशी मन पराउने सोच । के कुरामा दक्ष छन्? – आफ्ना राजनीतिक सीपलाई सुशासन र विकासमा प्रयोग गर्ने । समाजलाई के चाहिन्छ? – शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, राष्ट्रिय गौरव । के कुरामा प्रतिफल पाउँछन्? – व्यक्तिगत लाभसँगै इतिहासमा सकारात्मक स्मरण र दीर्घकालीन प्रतिष्ठा । यसरी इकिगाईलाई पुनःपरिभाषित गरे, नेता वा उच्च अधिकारीहरूको जीवन व्यक्तिगत महत्त्वाकांक्षाको भन्दा ठूलो उद्देश्य–राष्ट्र निर्माणसँग जोडिन सक्छ ।

निष्कर्ष

‘इकिगाई’ जापानी जीवनदर्शनको एउटा अमूल्य देन हो, जुन केवल जापानसम्म सीमित छैन । यो अवधारणाले संसारभरका मानिसहरूलाई जीवनको उद्देश्य खोज्न प्रेरित गरिरहेको छ । यो केवल “के काम गर्ने ?” भन्ने प्रश्नको उत्तर होइन, यो “किन बाँच्ने ?” भन्ने गहिरो प्रश्नको उत्तर हो । ‘इकिगाई’ न पैसा कमाउने तरीका मात्र हो, न सस्तो आत्म-सहायता मन्त्र । यो आत्मा, समाज, सीप र पेशा – चारै कुरालाई सन्तुलनमा राखेर जीवन जिउने एउटा व्यावहारिक दर्शन हो । यदि तपाईंले जीवनमा कहिल्यै प्रश्न गर्नुभएको छ भने, त्यसको जवाफ ‘इकिगाई’ मा लुकेको हुन सक्छ । “म किन बाँचिरहेको छु?” “मेरो उद्देश्य के हो?”

नेपालका वर्तमान नेतृत्त्व, पूर्वप्रधानमन्त्रीहरू र उच्चस्तरीय ब्युरोक्र्याटहरूले आफ्ना इकिगाईलाई केवल सत्ता, शक्ति र पदमा सीमित गरेमा जनतासँगको दूरी बढ्छ र राष्ट्र पछाडि पर्छ । तर, यदि उनीहरूको इकिगाईलाई जनताको आवश्यकतासँग, राष्ट्रिय गौरवसँग र इमानदार सेवासँग जोड्न सकियो भने नेपालले नयाँ युगतर्फ पाइला चाल्न सक्छ ।