कमला नदी नेपालको ग्रामीण उपत्यकामा सर्प जस्तै बग्छ, हिमालयको कठोर काखबाट उम्रेको यसको चिसो पानी तराईका फाँटमा चाँदी जस्तो टल्किन्छ । काठ, बाँस र खरले छाना छाएका घरहरूले भरिएका एउटा सानो गाउँमा, खोंचको खतरनाक किनारमा अडिएको एउटा घरमा, अर्जुनको जन्म भएको थियो । नदीको निरन्तर कलकल आवाज गाउँको मुटुको धड्कन थियो, धानखेत र थकित आत्माहरूलाई जीवन अमृत थियो । तर यहाँको जीवन क्रूर थियो— जमीनदारहरू र भ्रष्ट अधिकारीहरूले गाउँलेलाई निचोरेर राख्थे, तिनीहरूको लोभ आँधीको कालो बादल जस्तै गाढा । हावामा माटो, पसिना, र निराशाको गन्ध मिसिएको थियो । आशा? त्यो त सुनको सिक्का जस्तै थियो, जो कोहीले पनि किन्न सक्दैनथे ।

अर्जुनका बुवा, रमेश, अन्यायको भट्टीमा ताछिएका मानिस थिए । उनको आँखामा चूपचापको ज्वाला बल्थ्यो जब उनले जमीन लुट्ने कुलीनहरूको कुरा गर्थे, जसको सम्पत्ति गाउँलेहरूको रगत र पसिनामा उभिएको थियो । हृदयदेखि कम्युनिस्ट, रमेशले क्रान्तिको सपना देख्थे—जनताको हातमा सत्ता भएको संसार । मट्टितेलको बत्तीको मधुरो उज्यालोमा, उनले अर्जुनलाई मार्क्स र लेनिनका शब्द सिकाउँथे, उनको आवाज कमलाको बगाइजस्तै अटल ।

“पूँजीवाद डाँकु हो, अर्जुन,” उनले भन्थे, कठोर हातले हावालाई चिर्दै । “यसले हाम्रो पसिना चोर्छ, हाम्रा सपना लुट्छ, र हामीलाई धूलोमा मेटाउँछ । तर हामी उभिन्छौं, छोरा । हामी तिनीहरूका सुनका सिंहासन भत्काउँछौं र यस्तो संसार बनाउँछौं जहाँ कोही झुक्दैन !”

दश वर्षको अर्जुन माटोको भुइँमा बसेर, आँखा फराकिलो पारेर, बुवाको क्रान्तिको आगो पिउँथ्यो । उनले सत्य देखे—किसानको झुकेको ढाड, बालबालिकाको गालामा भोकको रेखा, जमीनदार गाउँको चोकमा राजा जस्तै छाती फुलाएर हिँड्ने । नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टी ज्वालामुखीको लावा थियो, यसको सभाहरू समानताको नाराले गुञ्जिन्थे । तर पूँजीपतिहरू—स्थानीय धनाढ्य र विदेशी शक्तिहरू—जोँक जस्तै आफ्नो धनमा टाँसिए, तिनीहरूको प्रभाव कालो कुहिरो जस्तो । प्रगति टाढाको तारा थियो, र अर्जुनको यौवन हृदय त्यसको उज्यालोको लागि छटपटाउँथ्यो ।

रमेशले अर्जुनलाई सधैं सिकाउँथे कि एकताले शक्ति दिन्छ । साँझहरूमा, जब गाउँलेहरू रमेशको घरमा भेला हुन्थे, तिनीहरूले क्रान्तिको योजना बनाउँथे । अर्जुनले ती कुराहरू सुन्दा उनको सानो छाती गर्वले फुल्थ्यो । तर उनको मनमा प्रश्नहरू पनि उब्जिन्थे । “के हामीले सधैं लड्नुपर्छ ?” उनले एक रात बुवालाई सोधे, उनको सानो आवाज मट्टितेलको धुवाँमा हराउँदै । रमेशले मुस्कुराए, तर उनको जवाफ कठोर थियो । “जबसम्म संसारमा अन्याय छ, अर्जुन, लडाइँ हाम्रो भाग्य हो !”

तेह्र वर्षको हुँदा, अर्जुनले आन्दोलनमा चिरा देखे । केही कम्युनिस्टहरू, धैर्यको धागो चुँडिएर, रक्तपातको बाटोतिर फर्किए । एक चन्द्रविहीन रातमा, बरको रूखको छायामा, अर्जुनले गोप्य भेटको फुसफुस सुने । कार्यकर्ताहरूले बम र रगतको कुरा गर्थे—जमीनदारको हवेली खरानी बनाउने, पुरानो व्यवस्थालाई रक्तसागरमा डुबाउने । ती शब्दहरूले उनको रगत जमायो । उनले आफ्ना साथीहरूको सम्झना गरे— लीला, जो नदीमा हाँस्दै ढुङ्गा फाल्थिन्, र प्रेम, जो जुनकीरी पछ्याउँदा उनको साथी थियो । तिनीहरूलाई आगोमा फसेको कल्पनाले उनको मुटु चर्कायो । त्यो रात, उनले बुवालाई सामना गरे, आवाज काँपे पनि तीखो । “बुवा, हामी कसरी आगोले संसार बनाउँछौं ?” उनले टेबलको किनारा च्याप्दै सोधे  । “हिंसाले त रगतको नदी बगाउँछ, सपनालाई होइन! के हामीले मर्ने र मार्ने बाहेक अर्को बाटो पाउन सक्दैनौं ?”

रमेशको कठोर अनुहार पग्लियो, उनको नजरले छोराको दृढ आँखा पछ्यायो । “तिमीले प्रश्न गर्छौ, अर्जुन ! त्यो तिम्रो शक्ति हो । कसैलाई रगत नै शक्तिको भाषा लाग्छ । म कामना गर्छु, तिमीले शान्तिको बाटो पाऊ !” रमेशले अर्जुनको काँधमा हात राखे, उनको स्पर्शमा गर्व र चिन्ता मिसिएको । “तर सावधान, छोरा । यो संसार सपनालाई सजिलै निल्छ ।”

ती शब्दहरू अर्जुनको हृदयमा गाडिए, क्रोधको आँधीविरुद्ध विद्रोहको बीज । उनले बुवाको सिद्धान्तभन्दा पर जवाफ खोजे । रमेशले धर्मलाई जनताको अफिम भने, तर गाउँका ज्येष्ठहरूका देवता र आत्माका कथाले उनको मन हल्लायो । उनले यात्रु व्यापारीबाट फाटेका किताब उधारो लिए—हिन्दू महाकाव्यमा कर्तव्य, क्रिश्चियन दृष्टान्तमा क्षमा, इस्लामिक कवितामा ईश्वरीय प्रेम । प्रत्येकले सत्यको टुक्रा दियो, तर बौद्ध धर्मले उनको आत्मालाई बोलायो । शान्ति, करुणा, र दुखको अन्त्यको शिक्षाले उनको छातीमा बोकेको आशालाई गीत बनायो ।

सत्र वर्षको उमेरमा, अर्जुनको मन बेचैन भयो । उनले गाउँको चोकमा उभिएर बुद्धका शब्दहरू सुनाए, तर गाउँलेहरूले हाँसे ।

“के यो केटाले हामीलाई सिकाउँछ ?” एक वृद्धले मजाक गरे । अर्जुनको अनुहार रातो भयो, तर उनले हार मानेनन् । उनले रमेशलाई आफ्नो भित्री द्वन्द्व सुनाए । “बुवा, मलाई लाग्छ, बुद्धको बाटोले हामीलाई साङ्लोबाट मुक्त गर्न सक्छ । तर किन कोही सुनिरहेका छैनन् ?”

रमेशले लामो सास फेरे  । “सत्य बोल्न सजिलो छ, अर्जुन ! तर संसार सुनोस् भनेर तिमीले आफैं बन्नुपर्छ ।” उनको आवाजमा गहिरो उदासी थियो, “तिमीले जे रोज्छौ, त्यसको मूल्य चुकाउन तयार होऊ ।”

उन्नाइस वर्षमा, अर्जुनले आफ्नो बाटो रोजे । “म मठमा जाँदैछु,” उनले रमेशलाई भने, नदीको किनारमा उभिएर, जहाँ सूर्यको पहिलो किरणले पानीलाई पग्लिएको सुन बनायो । “मलाई रगत नबगाई जित्ने बाटो सिक्नु छ । मलाई विश्वास छ, बुद्धको मार्गले हामीलाई मुक्त गर्नेछ ।”

रमेशको अनुहार कठोर भयो, तर उनको आँखामा गर्वको चमक आयो । “आफ्नो सत्य पछ्याऊ, छोरा । तर हाम्रा साङ्लाहरूलाई नबिर्स । संसारले तिमीलाई माफ गर्नेछैन, र तिमीले त्यसको सामना गर्नुपर्छ ।”

मठ, उपत्यकामाथि ढुङ्गाका स्तम्भहरूको समूह, शुरूमा स्वर्ग जस्तो लाग्यो । अर्जुनले कपाल खौरिए, फाटेका लुगा भगवा बस्त्रसँग साटे, र प्रवज्याका शील पालन गर्ने अधिष्ठान । उनले सल्लाको छायामा ध्यान गरे, भिक्षुहरूको भजन हावासँग मिसियो । तर त्यो सङ्घ कुनै पवित्र आश्रय थिएन । जातीयता लुकेको घाउ जस्तै सड्यो—उच्च वर्गका भिक्षुहरूले अर्जुनजस्ता गाउँलेहरूलाई हेला गर्थे, तिनीहरूको विशेषाधिकार मौन पर्खाल जस्तो । भ्रष्टाचारले हावा विषाक्त बनायो; गरीबका लागि आएका दान वरिष्ठ भिक्षुहरूको खल्तीमा हरायो । पक्षपातले समुदायलाई डसेझैं भयो, योग्यता लोभमुनि पुरियो ।

एक साँझ, प्रार्थना कक्षमा, अर्जुनले तीखो बहस सुने ।

“अन्य जातका हातले यस्तो धन छुनु हुँदैन,” एक भिक्षुले घृणाले चिच्यायो, उनको आवाज खुकुरीजस्तै । अर्जुनको मुठ्ठी कसियो, उनको शुद्ध बाटोको सपना चूरचूर भयो । “यो बुद्धको मार्ग होइन !” उनले सङ्घको सभामा चिच्याए, उनको आवाज हलमा गुञ्जियो । “तिमीहरूले करुणालाई कुल्चेर लोभको पूजा गर्छौ ! यो पाखण्ड हो!”

धेरै भिक्षु अर्जुनप्रति सहानुभूतिका नजरले देखिरहेका थिए तर बोल्न सकिरहेका थिएनन्  ।  कोही भिक्षुहरू उनलाई देखेर हाँसे ।

एक जना भिक्षुले भने, “तिमी आफ्नो ठाउँमा बस, मूर्ख केटा !” उनको आँखा चिसो थियो । “तिमी को हौ, हामीलाई सिकाउने ? गाउँको धूलोले बनेको केटा !”

अर्जुनको छातीमा आगो बल्यो, तर उनले देखे कि यो लडाइँ जित्न सकिँदैन । तीन वर्षपछि, निराश र थकित, उनले आफ्नो भगवा तह लगाएर मठ छोडे, हृदय भारी, तर उनको आत्मामा अझै आगो बलेको ।

उनले कमला नदीको किनारमा एउटा गुफा पाए, लहराले लुकाएको । एक्लै, नदीको गीत र जंगलको दानसँग, उनले तारामुनि ध्यान गरे । उनले जंगली फल खाए, नदीको पानी पिए, र संसारको कोलाहल बिर्से । वर्षहरू बिते—पाँच, त्यसपछि दश । उनको शरीर पातलो भयो, आँखा सत्यले तीखा । उनले दुःखको जरा, यसको अनन्त चक्र, र त्यसको अन्त्यको बाटोसँग लडाइँ गरे । उनले आफ्नो डर, क्रोध, र चाहनाहरूसँग जुधे, प्रत्येकलाई चूपचाप छोड्दै ।

एक बिहान, सूर्यको किरण पानीमा नाच्दा, उनलाई बोधको आलोक आयो, तीखो र प्रज्वलित । उनले जीवनको एकतन्तु देखे, अलगावको मिथ्या, र मुक्तिको बाटो । बोध शब्द थिएन—यो उनको आत्माको ज्वाला थियो । उनले आफूलाई पाए, र त्यसमा संसारलाई पनि । “सबै एक छ,” उनले फुसफुसाए, आँखाबाट आँसु बग्दै । “दुःखको अन्त्य मायामा छ ।”

अर्जुन यो सत्य बाँड्न संसार फर्के । उनले सङ्घलाई बोलाए, आशा गर्दै तिनीहरूले उनको प्रकाश देख्नेछन् । तर तिनीहरूले उनलाई थुके । “तिमी हाम्रा लागि मरेका थियौ !” एक वरिष्ठ भिक्षुले चिच्यायो, उनको अनुहार घृणाको मुखौटो ।

“तिमी धोखेबाज हौ, भगवानको कलङ्क ! असफल मूर्ख, जो भीख माग्न फर्कियो !” ती शब्दहरू खुकुरीजस्तै काटे, तर अर्जुनले हार मानेनन् । उनले गाउँ फर्के, उनको हृदयमा शान्तिको आगो बोकेर ।

तर उनको गाउँ परम्पराको किल्ला थियो । तिनीहरूले जनावर बलि, मातेर रमाउने भोज, र देवताको प्रार्थनामा टाँसिए, यो आफ्नो आत्मा भन्थे । अर्जुन चोकमा उभिए, उनको आवाज आँधी जस्तै ।

“हामी रगतले होइन, मायाले बाँधिएका छौं !” उनले चिच्याए, “अर्कोलाई मार्नु आफ्नै मुटु चिर्नु हो । करुणा रोज ! शान्तिको बाटो पछ्याऊ !”

गाउँलेहरू हाँसे । “गुफाले तिमीलाई पागल बनायो !” एक किसानले धूलोमा थुकेर भन्यो ।

“तिमी हाम्रो आत्मालाई कुल्चन्छौ !” एक महिलाले चिच्याइन्, आँखा रीसले राता ।

रमेश, अब खैरो र झुकेका, भीडबाट हेरिरहे, उनको आँखामा गर्व र पीडाको लडाइँ । “तिमी समुद्रसँग लड्दैछौ, छोरा,” उनले फुसफुसाए, “तिनीहरूको हृदय ढुङ्गाजस्तो छ ।”

अर्जुनले हरेस खाएनन् । उनले बालबालिकालाई बोलाए, तिनीहरूको कोमल हृदयमा आशा बोकेर । उनले लीलालाई बुद्धका कथा सुनाए, उनको सानो अनुहार आश्चर्यले उज्यालो भयो । उनले बिरु, एक वृद्ध किसानसँग रात बिताए, रक्तपातको पीडा साझा गरे । उनले खेतमा पसिना बगाए, कर्मले करुणा देखाए । उनले गाउँकी युवती, मायालाई भेटे, जसले उनको शब्दहरू सुनेर मुस्कुराइन् । “तिमी सपना बाँड्छौ, अर्जुन,” उनले भने, “तर यो गाउँ सपनालाई खान्छ । सावधान ।”

बिस्तारै, केहीले सुने । लीलाले आफ्ना साथीहरूलाई करुणाको कुरा गर्न थालिन् । बिरुले बलिको विरोध गरे, उनको मौनताले गाउँलाई हल्लायो । मायाले अर्जुनको साथ दिइन्, उनको हात समात्दै । “तिमी एक्लै लड्दैनौ,” उनले फुसफुसाइन् ।

तर गाउँको आत्मा ढुङ्गाजस्तै रह्यो, तिनीहरूको परम्परा अर्जुनले तोड्न नसक्ने पर्खाल ।

बज्रपात त बुद्ध पूर्णिमाको दिन भयो, बुद्धको जन्मदिन ! अर्जुन गुफाबाट झरे, हृदय आशाले उज्यालो । बाटोमा, उनले मन्दिर देखे, जहाँ हावा रगत र आतङ्कले भरिएको थियो । हजारौं बाख्रा र भैंसी बाँधिएका थिए, तिनीहरूको रुवाइ मृत्युको गीत जस्तो । गाउँलेहरू मन्त्र जप्दै, अनुहार उत्साहले चम्किँदै । कसैले खुकुरी उठाए, रगत ढुङ्गामा बग्यो । अर्जुनको मुटु चर्कियो । यो दुख सहनु मृत्यु जस्तै थियो ।

उनले मन्दिरमा हाम फाले, भगवा वस्त्र आगोको उज्यालोमा झल्किँदै । “यो पागलपन रोक्नुहोस् !” उनी गर्जे, आवाजले मन्त्रहरू च्यात्दै । “यो आस्था होइन—यो कायरता हो ! हामी रगतको भकारी होइनौं, हामी मायाको मन्दिर हौं !” भीड स्तब्ध भयो, त्यसपछि विस्फोट भयो । “धर्मद्रोही !” एक महिलाले चिच्याइन्, उनको आवाज काँच जस्तै तीखो । “तिमी हाम्रा देवताको अपमान गर्छौ !” मुठ्ठीहरू कसिए, अनुहारहरू क्रोधले राता । तिनीहरूमध्ये प्रेम थिए, अर्जुनका भाइ, जो एक समय नदीमा माछा मार्ने, जुनकीरी पछ्याउने उनको साथी थिए । अब, प्रेमको आँखा विश्वासघातले जले, उनको परम्पराप्रतिको निष्ठाले अर्जुनले पार गर्न नसक्ने खाडल बनायो ।

“बाहिर निस्क, अर्जुन !” प्रेमले गुर्काए, बलिको खुकुरी समात्दै, यसको धारले आगोको उज्यालो समात्यो । “तिमी अब यो गाउँको रगत होइनौ ! तिमी हाम्रो आत्मालाई कुल्चेर बाहिर गइसक्यौ !”

अर्जुन अडिग रहे, उनको आवाज आकाशजस्तै स्पष्ट, “म तिम्रो भाइ हुँ, प्रेम, चाहे तिमीले देख वा नदेख । तर म हामीलाई रगतको समुद्रमा डुब्न दिन्नँ । यो मन्दिर हो, तर हत्याको कसाईखाना होइन!”

भीड उर्लियो, चिच्याहटले नदीको गीत डुबायो । प्रेमको हात काँप्यो, कर्तव्य र सम्झनाबीच च्यातियो । “तिमी हामीलाई टुक्रा पार्दैछौ !” उनले चिच्याए, आवाज भाँचियो । “किन तिमीले हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानलाई मेटाउन चाहन्छौ ? हामीलाई छोडेर गइहाल !”

“किनभने म तिमीलाई माया गर्छु !” अर्जुनले जवाफ दिए, उनको आँखा प्रेमकोमा अडियो, निर्भय भएर नरम आवाजमा भन्यो । “यस्तो रक्ताम्य संस्कृति हाम्रो पहिचान हुन सक्दैन । देवी देउता खुशी हुन्छन् प्रेमले न कि रगतले  । प्रेम र करुणा बाँड, प्रेम ! हृदय जोड, प्रज्ञाको अलख जगाऊ !”

ती शब्दहरू हावामा झुन्डिए, तिनीहरूमध्ये नाजुक पुल । एक क्षण, प्रेम हिचकिचाए, खुकुरी काँप्यो । भीडले सास रोकेर, मन्दिरको आगो तिनीहरूको आँखामा झल्कियो । लीलाले भीडबाट चिच्याइन्, “अर्जुन, सावधान !” मायाले उनको हात समाउन खोजिन्, तर ढिलो भयो । प्रेमको अनुहार पीडाले बाङ्गियो, उनको हृदय परम्पराको बोझले चर्कियो । उनले हाम फाले । खुकुरी, बाख्राको लागि उठेको, अर्जुनको हृदयमा बिझ्यो ।

अर्जुन लडखडाए, उनको छातीमा रगत रातो फूल जस्तै फुल्यो । उनी ढले, मन्दिरको ढुङ्गा उनको छालामा चिसो । भीड हाँस्यो, क्रोध आतङ्कमा हरायो । लीलाले चिच्याइन्, उनको सानो शरीर भीडमा हराउँदै । माया अर्जुनको छेउमा पुगिन्, उनको अनुहार आँसुले भिजेको थियो । “अर्जुन, नजाऊ !” उनले फुसफुसाइन्, उनको हात समात्दै ।

प्रेमले खुकुरी खसाले, अनुहार फिक्का, हात काँप्दै । “अर्जुन…” उनले फुसफुसाए, घुँडा टेकेर, तर ढिलो भयो । नदीको गुनगुनले मौनता भर्यो, सपना देख्नेको लागि शोकगीत ! अर्जुनको दृष्टि धमिलो भयो, संसार छायामा हरायो । उनले घृणा होइन, गहिरो दुख महसुस गरे, सत्यको लागि तयार नभएको संसारको लागि । उनको ओठमा मधुरो मुस्कान आयो, शान्तिको अन्तिम उपहार ! “हे तथागत, तिनीहरूलाई माफ गर्नुस् !” उनले मसिनो आवाजमा फुसफुसाए, उसको सास बन्द हुँदै थियो । “तिनीहरूलाई थाहा छैन ।”

उनलाई कमला नदीको किनारमा गाडियो, जहाँ पानीले अनन्त गीत गायो । आफन्त मलामीहरू कर्मकाण्ड सिद्धाएर फर्किए, गाउँ पुरानो लयमा बग्यो, मानौं अर्जुन कहिल्यै थिएनन् । तर उनका शब्दहरू जीवित रहे, उपत्यकामा तरङ्ग जस्तै फैलियो । लीलाले, जसले उनको पुकार सुनिन्, करुणाको कुरा गर्न थालिन्, उनको आवाज सानो तर तीव्र । बिरुले बलिमा पाइला राखेनन्, उनको मौनताले गाउँलाई प्रश्न गरायो । मायाले अर्जुनको कथा बोकेर, गाउँको चोकमा उभिएर उनको सपना सुनाइन् । “उनी हाम्रो लागि लडे,” उनले भने आँखा आँसुले चम्किँदै । “उनको आगो हामीमा बाँच्नेछ ।”

अर्जुनको कथा, सङ्घर्षको संसारमा शान्ति खोज्ने केटाको, जसले बोधको पछ्याइमा खुकुरी भेट्टायो- कमला नदीको किनारमा किंवदन्ती बन्यो । हिमालयहरू पहरेदारजस्तै उभिए, तिनीहरूका शिखरले बिहानको उज्यालो समात्दै, र नदीले उनको फुसफुस बोकेर गयो । यो पुकार थियो, एक दिन सुन्नेहरूका लागि, कि चूप भएको आवाजले पनि समयको गहिराइमा गुञ्जन सक्छ ।

साज, बाहिया, ब्राजिल