माटोको घर, भित्ता, भुइँ र आँगनमा गोबर माटोले लिपि पिठार ( चामलको पिठो ) ले, सामान्यतः बिहे, पूजा, व्रत-त्योहार आदिमा बनाउने मिथिला लोक कला आज सान्ता फे अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजारमा सज्जिएको छ । शुरूआतमा यो कला ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरुले विशेषतः चाडपर्वमा पूजा-आराधनाका लागि चित्र कोर्ने गर्थे । महिलाले आफ्नो मनमा उठेका स्वाभाविक कल्पना तथा उद्वेगलाई पनि ती चित्र मार्फत व्यक्त गर्ने गर्थे । अहिले त्यही कलाले यहाँका स्वतन्त्र भएर बाँच्न बल दिएको छ ।

नेपाल, मिथिला, जनकपुर महिला बिकास केन्द्रको प्रतिनिधित्व गर्दै मिथिला कलाकृतिलाई अमेरिकाको न्यू मेक्सिकोमा आयोजित सान्ता फे अन्तराष्ट्रिय लोक बजार सम्म पुर्‍याउने कलाकारहरू हुन मधुमाला मण्डल र मन्जुला ठाकुर । उहाँहरूले आफ्नो अमेरिका यात्रा मार्फत मिथिला कलालाई एउटा अन्तराष्ट्रिय मंचमा प्रवर्द्धन गर्नुको साथै विभिन्न देशका कलापरखी र विक्रेताहरूसँग भेटघाट गर्नुभएको छ ।

2004 देखि, अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजारले 100 देशका 1000 भन्दा बढी मास्टर लोक कलाकारहरूलाई विश्वको सबैभन्दा ठूलो प्रदर्शनी र मास्टर लोक कलाकारहरूको कामहरूको बिक्रीमा आयोजना गरेको छ। कलाकारको आम्दानीले $34 मिलियन नाघेको छ र उनीहरूले प्रतिनिधित्व गर्ने समुदायहरूमा १० लाख भन्दा बढी जीवनलाई असर गरेको छ । बजारले लोक कलाकारहरूलाई विश्वव्यापी रूपमा सम्मानित स्थान प्रदान गर्दछ । बजारमा भेला हुन र आफ्नो हस्तनिर्मित परम्पराहरू साझा गर्न र आर्थिक, सामाजिक र व्यक्तिगत सशक्तिकरण सृर्जना गर्न सघाउदै आएको छ ।

मिथिला संस्कृति को प्रतिक मिथिला कला देशमा मात्रै न भै अपितु विश्वकला परिदृश्यमा चर्चित कला मध्ये एक हो । नेपाल इ.सन १९९० यानी वि.स.२०४६ मा परिवर्तनको संघारमा थियो । नेपालमा प्रजातन्त्रका लागि जनआन्दोलन भएपछि, पँचायत व्यवस्थाको समाप्ति र प्रजातन्त्रको पुनर स्थापनाको संग- सगै मिथिला कला पनि नव युगमा प्रवेश गर्‍यो । एकल र समुह कला प्रदर्शनीको क्रम शुरु भयो । आज राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कलामा प्रदर्शनी तथा कला मेलाहरुमा मिथिला कलाले नेपालको प्रतिनिधित्व गरि सम्मान जनक स्थानमा पुर्याएको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजार शान्ता फेमा सहभागी कलाकार मधुमाला मण्डल र मन्जुला ठाकुर जनकपुर महिला बिकास केन्द्र संग आबद्ध हुन । कलाकार मधुमाला मण्डल जन्मेको गाउँ जनकपुरधामको कुवा हो । बाल्यकाल देखि हजुर आमा , आमाको सिको गर्दा मूर्ति र चित्र बनाउँथिन् । मधुमाला बाल्यकाल सम्झदै भन्छिन “गाई चराउन जाँदा, खेत छिल्दा भुइँमै मूर्ति बनाउने गर्थें । रंग विना नै सबै किसिमका चित्र बनाउन सक्थे ” । गोबर र माटोले आँगन र भित्तामा देवी – देउता, फूल, पात, हात्ती – घोडाको चित्र दुरुस्तै बनाउथे । अब भने नेपाली लोक्ता कागजमा बनाउ छु “। उनले बनाएका चित्र जनकपुरधाममा मात्र सीमित छैनन् । देश- विदेशमा पुगेको छ । तथापि उनलाई पढ्न नपाएकोमा भने थकथकी लाग्छ।

अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजार सान्ता फे, न्यू मेक्सिकोको संग्रहालय हिलमा जुलाईको एक सप्ताहन्तमा आयोजित हुन्छ । यसको लक्ष्य भनेको लोक कला परम्पराहरू मनाउने र संरक्षण गर्ने विश्वव्यापी लोक कलाकारहरूको लागि आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्नु हो । हस्तकलाका गरिमा र मानवताको कदर गर्ने, कालाकृति सांस्कृतिक परम्परालाई सम्मान गर्ने र सकारात्मक सामाजिक परिवर्तनका लागि उद्यमी र उत्प्रेरकको रूपमा सेवा गर्ने संसार भरिका लोक कलाकारहरूको कामलाई समर्थन गर्ने, अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजारले परिकल्पना गरेको छ ।

कला निरन्तर प्रगतिशील एव गतिशील रहेको छ । कला मानिसको जीवनको संस्कृतिको अंग हो । यसबाट प्राचीन सभ्यता, संस्कृति, परम्परालाई बोध गराउछ । परम्परा एवं संस्कृतिलाई नयाँपुस्तामा स्थानान्तरित गर्ने सबैभन्दा सरल तथा सफल माध्यम हो । कलाको स्वरूप परिवर्तन भैरहन्छ । समाजको सभ्यता र संस्कृतिको विकास सगै कलाको विकास पनि हुन्छ । कला सदैव समकालीन हुन्छ । कलामा देश, काल, परिस्थिति एवं मानिसको विचारको प्रभाव समय- समयमा पडिरहन्छ र अपेक्षित परिवर्तन पनि सम्भव छ । परम्परा , परिवर्तन – आधुनिकताको धर्म निर्वाह गर्दै मिथिला कला यहाँ सम्म पुगेको छ।

गाउँको घरमा कलाकार मञ्जुलालाई पहिलो पटक भित्तामा चित्र लेखन भन्दा, उनी यसरी नै देखा परिन् । उसले आफूलाई घुम्टो मात्रै नलगाई, तर झ्यालबाट बाहिर निस्किइन् । तर आज उनको परिचय वरिष्ठ मिथिला कलाकारको छ । उनी काठमाडौं मात्र होईन देश विदेशको यात्रा गर्छिन । उनी बताउँछिन, पहिले घर बाहिर निस्केर चित्र कोर्नु कलाकारिता कम, डर बढी थियो। अहिले त्यस्तो छैन । ”

अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजारको मिशन भनेको लोक कला परम्पराहरू मनाउने र संरक्षण गर्ने विश्वव्यापी लोक कलाकारहरूको लागि आर्थिक अवसरहरू सिर्जना गर्नु हो । अन्तर्राष्ट्रिय लोक कला बजारले एउटा संसारको परिकल्पना गर्दछ जसले हस्तकलाको गरिमा र मानवताको मूल्याङ्कन गर्दछ, कलाकृति, सांस्कृतिक परम्पराहरूलाई सम्मान गर्दछ, र सकारात्मक सामाजिक परिवर्तनको लागि उद्यमी र उत्प्रेरकको रूपमा सेवा गर्ने लोक कलाकारहरूको कामलाई समर्थन गर्दछ ।

सान्ता फेको एक ठाडो ठाउँ जसले आफ्नो लामो र पुरानो विगत बिर्सेको छैन। 1610 मा स्थापित, सान्ता फे संयुक्त राज्य अमेरिकाको सबैभन्दा पुरानो राज्य राजधानी हो, यसको वास्तुकला, रंगीन कला बजारहरू, रेस्टुरेन्टहरू, असाधारण संग्रहालयहरू, उच्च स्तरको आवास, विश्व-स्तरीय सान्ता फे ओपेरा, र 310 दिनको घामको लागि समकालीन भव्यताको पर्यायवाची हो । 7000 फीट भन्दा बढीको उचाइमा संगरे डे क्रिस्टो दायराको फेदमा बसेको, यो एक असाधारण आधार हो । यो हाइकिंग, बाइकिङ, घोडा सवारी र स्कीइङको लागि एक असाधारण आधार हो । त्यसपछि, चिली-स्मोदर गरिएको स्थानीय व्यञ्जनमा लिप्त हुनुहोस्, उल्लेखनीय गिर्जाघरहरूमा जानुहोस्, प्लाजामा मूल अमेरिकी जौहरीहरूबाट सिधै फिरोजा किन्नुहोस्, वा शताब्दीयौं पुरानो गल्लीहरूमा घुम्नुहोस् ।

परम्परागत गरगहना र मिथिलाकलाले सज्जिएको सारिमा, वर्षौ देखिको मिहिनेतले आत्मबल प्राप्त भएको बताउँदै मधुमाला भन्छिन्, “मैले अमेरिका, हङकङ धेरै देशमा चित्र प्रदर्शनी गरिसकें। अब डर छैन । राम्रो कसरी गर्नेर ? त्यो मात्र चिन्ता हुन्छ । यसरी हाम्रो देशको झण्डा बोकि प्रतिनिधित्व गर्न पाउँदा गर्व लाग्छ ।
जिम वेबर / द न्यू मेक्सिकन का अनुसार, लोक कला बजारका सीईओ मेलिसा मानले भने, आयोजकहरूले यस वर्ष पनि मानिसहरूलाई संग्रहालय हिलमा ठूलो भीडको सामना नगरी भ्रमण गर्न थप समय दिनको लागि कार्यक्रम विस्तार गरेको छ , विगतका वर्षहरूमा जस्तै, शुक्रबार बजार खुल्दा “पहिले, यो क्षेत्र मानिसहरूले भरिपूर्ण हुन्थ्यो,” मानले कलाले भरिएको पालहरू बीचको फराकिलो खुला ठाउँमा हिंड्दै भनिन्। ।

मानले भने कि लोकप्रिय बजार, पहिलो पटक 2004 मा आयोजित भएको थियो, कोरोनाभाइरस महामारी अघि केहि वर्षहरूमा 22,000 सम्म उपस्थित थिए। 2020 मा, यो रिमोट ढाँचामा सान्टा फेमा अन्य धेरै ग्रीष्मकालीन कार्यक्रमहरू जस्तै सार्नुपर्‍यो, र 2021 मा यसले लगभग 9,000 पाहुनाहरू आकर्षित गर्यो।

यस वर्ष, मानले भनिन् कि उनी समयबद्ध प्रवेश टिकटहरू मार्फत 16,000 भन्दा बढी व्यक्तिहरू उपस्थित हुने आशा राख्छन् – हजारौंको सट्टा एकै पटकमा 500 जना सहभागीहरूलाई अनुमति दिइएको छ। झण्डै दुई दशकदेखि, कार्यक्रमले विश्वभरका लोक कारीगरहरू र शिल्पकर्मीहरूलाई पैसा कमाउने अवसर प्रदान गरेको छ। तिनीहरूको काम – केही अवस्थामा ठूला परिवारहरूलाई समर्थन गर्न र समुदायहरूमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरू सिर्जना गर्न पर्याप्त छ।”

( फोटोहरु U.S.Embassy Nepal को आधिकारिक फेस बुक पेज बाट साभार गरिएको छ।)

artistsuman.scd@gmail.com