कुनै पनि कृतिको सफलता के हो भने त्यो पढिसिध्याएपछि त्यसको छाप र प्रभाव लामो समयसम्म मनमस्तिष्कमा रहिरहोस् । कृतिकारप्रति सहजै एउटा भाव पलाओस् र मनमनै भन्न आओस्— कृति सिर्जना गर्नु त यस्तो पो ! हो, भारतीय उपन्यासकार भगवतीचरण वर्माले लेखेको र उनको नितान्त पहिलो उपन्यास ‘चित्रलेखा’ यही कोटिमा पर्दछ ।

भगवतीचरण त्यति बेला केवल तीस वर्षका थिए सन् १९३३ मा, जति बेला उनले यो युगान्तकारी उपन्यासको सिर्जना गरेका थिए । उनी पेसाले वकिल थिए तर साहित्य सेवामा उनको रुचि कहिल्यै कम भएन । त्यसो त उनका अन्य उपन्यास ‘टेढे मेढे रास्ते’, ‘भुले बिसरे चित्र’, ‘आखिरी दाँव’ र ‘टुटे खिलौने’ पनि निकै चर्चित छन् तर संसारका दर्जर्नौँ भाषामा अनुदित भइसकेको ‘चित्रलेखा’ ले उनलाई जुन उचाइ र सम्मान दियो, त्यो अन्य कुनै कृतिले दिन सकेनन् ।

‘चित्रलेखा’ मूलतः एक समस्यामूलक उपन्यास हो । यसमा उठाउन खोजिएको समस्या हो— पाप के हो ? पुण्य के हो ? यी कहाँ बस्दछन् ? यिनै कुराहरूको चर्चा गर्ने प्रसङ्गमा उपन्यासकारले भौतिकवाद र अध्यात्मवाद, पापपुण्य, प्रेमवासना, योगभोग, सुखदुःख, दैव र परिस्थितिहरू, प्रकृति र कृत्रिम जीवन आदिको व्याख्या गरेका छन् । मानवजीवन समस्याले परिपूर्ण छ । लिगैलिगमा हिँड्ने मानिसले समस्याको समाधान खोज्न सक्दैन । उसलाई नयाँ दृष्टिकोण चाहिन्छ— उचित र अनुचित एवं न्याय र अन्यायको परखका लागि । उपन्यासकार लेख्छन्— “आफ्ना आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्न समाजले ईश्वरको सृष्टि गरेको छ । अन्तरात्मा ईश्वरद्वारा निर्मित भएको छैन, बरु समाजद्वारा निर्मित भएको छ । मानिसको अन्तरात्माले त्यसै कुरालाई अनुचित ठान्दछ जसलाई समाजले अनुचित ठहर्‍याउँदछ ।”

शीर्षकअनुसार नै उपन्यास नारीप्रधान छ । चित्रलेखा यस उपन्यासकी मूल पात्र हुन् जो तत्कालीन भारतीय सहर पाटलीपुत्रकी नम्बर एक सुन्दरी नर्तकी हुन् । दुईपटक विवाह गरेर पनि विधवा हुन पुगेकी चित्रलेखा एक जना उम्दा नर्तकी हुन् तर देहव्यापार गर्ने नारी होइनन् । उनी अत्यन्तै तर्कशील छन् । उनका तर्कका अगाडि योगी र भोगी सबै निरुत्तरजस्तै हुन्छन् । उनीबाहेक प्रमुख पात्रहरूमा भोगी सामन्त बीजगुप्त, योगी कुमार गिरी, पाप के हो भन्दै खोज्न तम्सेको पात्र श्वेताङ्क, पुण्यको खोजीमा लागेको पात्र विशालदेव आदि छन् । यी पात्रका अलावा महाप्रभु रत्नाम्बर, सम्राट् चन्द्रगुप्त मौर्य, आचार्य चाणक्य आदि पनि केही ठाउँमा उल्लिखित छन् भने पाटलीपुत्रका वयोवृद्ध सामन्त मृत्युञ्जय र उनकी जवान सुन्दरी छोरी यशोधराको प्रसङ्ग अर्थपूर्ण र उल्लेखनीय पनि छ ।

जयदेव गौतम

महाप्रभु रत्नाम्बरले आफ्ना दुई शिष्यमध्ये श्वेताङ्कलाई बीजगुप्तको घरमा र विशालदेवलाई कुमार गिरीको कुटीमा लगेर छोड्छन् । उनी भन्छन्, “तिमी पाप जान्न नै चाहन्छौ भने तिमीले संसार खोज्नुपर्दछ । यो गर्न तिमी तयार छौ भने सम्भव छ, पाप जान्न सकौला । … किनभने पापको परिभाषा गर्ने चेष्टा मैले पनि कैयौंपटक गरेको छु तर सदा असफल भएको छु ।”

उपक्रमणिका शीर्षकबाट सुरु भएको उपन्यास बाइस अध्यायपछि उपसंहार शीर्षकमा समाप्त हुन्छ । यसले समग्रमा एक वर्षको कालखण्ड समेटेको छ । उपन्यासको अन्त्यमा, महाप्रभु रत्नाम्बरको मुखबाट उपन्यासकार भन्छन्, “संसारमा पाप भन्ने छैन, पाप त केवल मनुष्यको दृष्टिकोणको विषमताको अर्को नाम हो । प्रत्येक मनुष्य एक विशेष प्रकारको मन प्रवृत्ति लिएर जन्मिन्छ । … मनुष्यले गरेका जुनसुकै काम पनि उसको स्वभावको अनुकूल नै हुन्छन् र स्वभाव प्राकृतिक हो । मनुष्य आफ्नो स्वामी होइन, ऊ परिस्थितिको दास हो — ऊ लाचार छ । ऊ कर्ता होइन, ऊ त केवल साधन हो । … मनुष्यमा ममत्व प्रधान छ । प्रत्येक मनुष्य सुख चाहन्छ । केवल बेग्लाबेग्लै व्यक्तिको सुखको केन्द्र बेग्लाबेग्लै हुन्छ । कोही धनमा सुख देख्छन्, कोही मदिरामा सुख देख्छन्, कोही चाहिँ व्यभिचारमा सुख देख्छन्, कोही त्यागमा देख्छन् तर प्रत्येक व्यक्ति सुख चाहन्छ । संसारमा कुनै पनि व्यक्ति आफ्नो इच्छानुसार त्यस्तो काम गर्दैन जसबाट उसले दुःख पाओस्— यही हो मनुष्यको मनप्रवृत्ति र उसको दृष्टिकोणको विषमता । … त्यसैले संसारमा पापको एक परिभाषा हुन सकेन र हुन पनि सक्तैन ।”

उपन्यासको पहिलो अध्याय नै बीजगुप्त र चित्रलेखाको प्रसङ्गबाट सुरु हुन्छ । बीजगुप्तको केलीगृह (ड्राइङ रुम) मा दुई जना बसेर मदिरा सेवन गर्दै योगभोग, प्रेम-वासना-सुख आदिबारे तर्कवितर्क गर्दै छन् । कथानक अगाडि बढ्दै जाँदा सम्राट् चन्द्रगुप्तले एउटा ठूलो शास्त्रार्थको आयोजना गर्छन् जहाँ आचार्य चाणक्यका तर्कहरूको सटिक जबाफ योगी कुमारले दिन्छन् । चाणक्य नास्तिक हुन्छन् र कुमार गिरी आस्तिक । यहाँ पनि पछि चित्रलेखाको हस्तक्षेप हुन्छ र उनी नै विजयी ठहरिन्छिन् । एक दिन साँझ बीजगुप्त र चित्रलेखा बास खोज्न कतैबाट योगी कुमार गिरीको कुटीमा पुग्छन् । नर्तकी चित्रलेखा र योगी कुमार गिरीको पहिलो भेट त्यहीँ हुन्छ । उनीहरूबीच संवाद चल्दा योगीले जीवनको सार्थकता योग, त्याग, वासना र इच्छाहरूमाथिको विजय भन्छन् भने नर्तकीले सुख, मस्ती, वासना र भोगको पक्षमा तर्क प्रस्तुत गर्छिन् । योगी नर्तकीको सौन्दर्य एवम् विद्वत्ताबाट प्रभावित हुन्छन् भने नर्तकी योगीको तपोमय सौन्दर्यबाट आकर्षित हुन्छिन् ।

श्वतेकाङ्क सुरुमै चित्रलेखातिर आकर्षित हुन्छ, प्रस्ताव पनि राख्छ तर चित्रलेखाले आफू बीजगुप्तबाहेक कसैको हुन नसक्ने, अरू कसैलाई प्रेम गर्न नसक्ने र श्वेताङ्कलाई भाइको दर्जामा राखेको बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, “सुख तृप्ति हो र शान्ति अकर्मण्यता तर जीवन अविचल कर्म हो, कहिल्यै नमेटिने प्यास । जीवन हलचल हो, परिवर्तन हो अनि हलचल र परिवर्तनमा सुख र शान्तिको कुनै स्थान छैन । … साधना भनेको आत्माको हनन हो … मादकता जीवनको प्रधान अङ्ग हो ।” चित्रलेखाले श्वेताङ्कलाई मदिरा सेवन गर्न सिकाउँछिन् । बीजगुप्तको केलीगृहमा बस्ने प्रहर समाप्त भएपछि चित्रलेखालाई उनको निवाससम्म पुर्‍याउने जिम्मा श्वेताङ्कलाई नै सुम्पिएको हुन्छ ।

धेरै सोचविचारपछि र बीजगुप्तसित आफ्नो विवाह र सामाजिक मान्यताप्राप्त सन्तानोत्पति नहुने निष्कर्षमा पुगेपछि चित्रलेखा तमाम असहमति व्यक्त हुँदाहुँदै पनि बीजगुप्तलाई छाडेर र आफ्नो घरसम्पत्ति एक जना दासीको जिम्मा लगाएर स्वयं चाहिँ दीक्षित हुन योगी कुमार गिरीको कुटीमा शरण लिन पुग्छिन् । समस्त इच्छा, भोग र वासनामाथि विजय प्राप्त गरिसकेको दाबी गर्ने योगी कुमार उनलाई एउटै कुटीमा पाएपछि चञ्चल बन्छन्, उनको वैराग्य भाव हराउँछ र शारीरिक सुखभोगको चाहना बलियो भएर आउँछ । चित्रलेखाले अनेक तर्कद्वारा योगीलाई संयमित तुल्याउन भरपुर प्रयास गर्छिन् तर सक्दिनन् र अनिच्छापूर्वक सम्भोग प्रस्ताव स्विकार्छिन् ।

कुमारको कुटीमा जानुअघि चित्रलेखाले बीजगुप्तलाई यशोधरासित विवाह गरेर सांसारिक दायित्व निर्वाह गर्न भनेकी हुन्छिन् । बीजगुप्तले धेरै प्रयास गर्छन् चित्रलेखालाई भुल्ने भुलाउने तर किमार्थ सक्दैनन् । बीजगुप्तले सामन्त मृत्युञ्जय र उनकी छोरी यशोधरालाई पटक-पटक भेट्छन्, सँगै काशी घुम्न पनि जान्छन् तर उनी विवाहका लागि तयार हुन सक्दैनन् । यस्तैमा एकदिन श्वेताङ्कले आफूले नै यशोधरासित विवाह गर्न चाहेको तर आफू गरिब भएको हुँदा विवाहमा तगारो भएको बीजगुप्तसित जिकिर गर्छन् । बीजगुप्त आफैँ श्वेताङ्कको विवाहको प्रस्ताव लिएर मृत्युञ्जयको घर पुग्छन् । श्वेताङ्क गरिब भएकाले छोरी दिन नसक्ने सामन्त मृत्युञ्जयले बताएपछि बीजगुप्तले आफ्नो सारा श्रीसम्पत्ति श्वेताङ्कको नाममा नामसारी गरिदिन्छन् र प्रशासनसित संवाद गरेर आफ्नो ‘सामन्त’को उपाधि पनि दिलाइदिन्छन् । यसरी श्वेताङ्क र यशोधराको विवाहको बाटो उनले खुलाइदिन्छन् । उता कुमार गिरीसित विरक्तिएर चित्रलेखा पुनः आफ्नो निवासमा फर्किन्छिन् जहाँ उनले श्वेताङ्कबाट बीजगुप्तले आफ्नो सर्वस्व त्याग र दान गरेको थाहा पाउँछिन् । उनलाई निकै पश्चात्ताप लाग्छ बीजगुप्तको यो अवस्थाको जिम्मेवार उनी आफैँ हुँ भन्ने ठानेर । र अन्ततः उनले बीजगुप्तलाई भेट्छिन्, बीजगुप्तले जस्तै आफ्नो श्रीसम्पत्ति दान गरिदिन्छिन् र दुई प्रेमीप्रेमिका भिखारीभिखारिणीजस्तो भएर अथाह संसारको अज्ञात यात्रामा निस्कन्छन् । प्रस्थान गर्नुअघि बीजगुप्तले चित्रलेखालाई मीठो गरी म्वाइँ खान्छन् र भन्छन्, “हामी दुई जना कति सुखी छौँ ।”

उता योगी कुमार गिरी चित्रलेखाका तर्कहरूसामु निरीह भइसकेका हुन्छन् । उनी पनि थप तपस्या र ज्ञान हासिल गर्न कुनै अनकन्टारतिर लाग्छन् ।

एक वर्षपछि महाप्रभु रत्नाम्बरले आफ्ना दुवै शिष्यलाई भेट्दा श्वेताङ्कले बीजगुप्तलाई देवता र त्यागका प्रतिमूर्ति भएको र कुमार गिरी पशु तथा पापी भएको बताउँछन् । विशालदेवले भने कुमार गिरीलाई अजित र पुण्यात्मा भएको र बीजगुप्त चाहिँ वासनाका दास, घृणित भोगविलासी र पापी भएको जिकिर गर्दछन् ।

यसरी उपन्यास समाप्त हुन्छ ।

उपन्यासको एउटा महत्त्वपूर्ण विषय प्रेम पनि हो । प्रेमकै कुरा गर्दा, पाउनमा होइन, प्रेमको महत्त्वप्राप्ति र साँचो अर्थ त्यागमा छ भन्ने तथ्य बीजगुप्त-चित्रलेखाको परिणतिबाट खोजिएको छ । प्रसङ्गवश बीजगुप्त भन्दछन्, “हाय ! यदि प्रेम नै मर्दो हो त म यो वैभव नै किन छाडिरहन्थेँ ? चित्रलेखा, मेरो हृदयमा तिम्रो प्रेम मरिदिएको भए हुन्थ्यो भन्ने म चाहन्छु । तर यो हुन सकेन । … प्रेम स्वयं एक त्याग हो, विस्मृति हो, तन्मयता हो ।”

सन् १९३३ मा भारतमा पहिलोपटक प्रकाशित भएको उपन्यास ‘चित्रलेखा’ साहित्यकार तारिणीप्रसाद कोइरालाले नेपालीमा अनुवाद गरी सन् १९६३ मा प्रकाशन गरेका थिए तर त्यति बेला यो पुस्तक सम्भवतः आम पाठककका हातमा पर्न सकेको थिएन । पछिल्लोपटक ओरिएन्टल पब्लिकेसन हाउस प्रालिले कोइरालाद्वारा अनुदित सोही पुस्तक वि.सं. २०७१ मा पुनः प्रकाशित गरी बजारमा ल्याएको हो । जम्मा २०५ पृष्ठ लामो यो उपन्यास पाठकमैत्री अक्षर (फन्ट) र उम्दा छपाइले गर्दा अझ बढी पठनीय बनेको छ । अनुवादको भाषा पनि सरल छ, सलल बग्दो छ । अनुवाद पढेजस्तो महसुस भइहाल्दैन ।

उपन्यासले कर्मलाई प्रधानता दिएको छ । यसको सारमा यसो भन्न सकिन्छ— अभिलाषापूर्ण हुनुलाई सुख र अभिलाषा पूर्ण नहुनुलाई दुःख भन्दछन् । पशु र पक्षीभन्दा मनुष्य किन श्रेष्ठ छ भने मनुष्यमा अभिलाषा हुन्छ र अभिलाषा पूर्ण गरेर ऊ सुखी हुन्छ । मनुष्य कर्ता हो, ऊ जन्मिएर अकर्मण्यताको जीवन व्यतीत गरी मर्नका निम्ति बनाइएको होइन, ऊ बनाइएको हो कर्म गर्नका निम्ति । कर्मको प्रस्थानबिन्दु नै के हो भने मनुष्यलाई भोजनका निम्ति पनि परिश्रम गर्नुपर्छ ।

पुस्तकप्रेमी जो कसैले कम्तीमा एकपटक पढ्नैपर्ने पुस्तकको नाम हो— चित्रलेखा । यो पठनीय त छ नै, सङ्ग्रहणीय पनि छ ।