कोरोना भाइरस नियन्त्र गर्न दोस्रो पटक बन्दाबन्दी घोषणा गर्दा फ्रान्सका राष्ट्रपति एमानुयल माख्रोंले पुस्तक पसलहरु पनि बन्द रहने घोषणा गरेका थिए । उनको घोषणा कम्तीमा दुई महिना अर्थात् जनवरी २० सम्मका लागि थियो तर उनको त्यो घोषणा दुई साता नपुग्दै परिमार्जित भयो । त्यसको एउटा विशेष कारण थियो- फ्रान्समा घोषणा गर्न लागिएको सबैभन्दा प्रतिष्ठित साहित्यिक पुरस्कार- ‘ल प्रि गोङकु’ !

किनभने पुस्तक पसलहरु बन्द भएकै कारण नोभेम्बर १० मा घोषणा गर्ने तयारी भएको पुरस्कार घोषणामा ढिलाई भैसकेको थियो । फ्रान्सेली लेखक एर्भे ल टेइयलाई उनको उपन्यास “लानोमाली” (द एनोमाली) का लागि गोङ्कु २०२० पुरस्कृत गर्नुपर्ने थियो । र, यो समग्रमा फ्रान्सको प्रतिष्ठा, इज्जत, गरिमा, शान र स्कृतिसित जोडिएको विषय हो ।

‘ल प्रि गोङकु’ पुरस्कारको रकम जम्मा १० युरो (१०४१ नेरु) छ । सन् १९०३ मा यो पुरस्कार

ददि सापकाेटा

स्थापित हुँदा पनि पुरस्कार रकम यत्ति नै थियो । यति सम्मानित पुरस्कारको राशी किन यति थोरै ? जिज्ञासा स्वाभाविक रूपमा उठ्छ ।

रकमका हिसाबले यो ठूलो होइन । फ्रान्सको सबैभन्दा प्रतिष्ठित साहित्य पुरस्कार विजेता उपन्यासकार टेइयले १० युरो मात्रै पाउँछन् । यो पुरस्कारलाई सिधा रकमको लाभसित फ्रान्समा हेरिन्न । तर पुरस्कारले विजयीलाई सधैँ बेस्टसेलर सूचीको शीर्ष स्थानमा राख्छ । अब उनको यो किताब लाखौं लाख कपी बिक्री हुनेछ । यो किताब मात्र होइन, उनका आगामी र यसअघि निस्केका पुस्तकहरूले पनि बिक्रीको लाभ पाउने छन् । ‘लिभ्र पोस’ अर्थात् गोजीमा अटाउने कम मूल्यको संस्करण पनि निस्किने छ

।  रोटी बिक्री भएझैँ अब यो पुस्तक किन्न हारालुछ चल्छ । बसका सिट, रेलका डिब्बा, बिसौनीसम्म यात्रुको हातहातमा अब यही पुस्तक देख्न पाइन्छ । यसपछि तेइय अब आर्थिक रुपमा समेत करोडपति बन्नेछन् । उनी एकाएक सेलिब्रेटी लेखकमा दरिने छन् ।

त्यसो त फ्रान्समा यसबाहेक ‘ग्रँ प्रि दु रोमँ द लाकाडेमि फँसेज’ (उपन्यास), ल प्रिँ फेमिना (महिला), ल प्रि रनोदो, ल प्रि अँतेराइय र प्रि मेदिसिस पनि छन् । यी पनि सम्मानित पुर

स्कार नै हुन् तर प्रि गोङकु हिमालहरुको पनि शिखर सगरमाथाको टुप्पो जस्तै हो ।

फ्रान्सेली सरकारले एक महिना लामो कोरोना भाइरस लकडाउनलाई अलिकति सहज पारेको दुई दिनपछि ‘गोङकु’ पुरस्कार विजेता घोषित गरेको हो । फ्रान्सको शीर्ष यो साहित्यिक सम्मान महामारीका कारण भिडियो लिंकद्वारा छनोट गरियो । घोषणा पनि त्यसैगरी भयो ।

तेइयको उपन्यासमा पेरिसदेखि न्युयोर्कको उडानमा सवार यात्रुहरूको दोहोरो जीवनको भविष्यका बारे व्याख्या गरिएको छ । उमेरले ६३ पुगेका तेइय गणितज्ञ, प्रशिक्षक र पूर्व पत्रकार पनि हुन् । उनी उलिपो अन्तर्राष्ट्रिय साहित्य समूहको सदस्य समेत छन् ।

तेइयको पुस्तकले जुरीका १० मध्ये आठ मत पाएर फ्रान्सको सबैभन्दा प्रतिष्ठित पुरस्कार प्राप्त गरेको हो । दोस्रो पुस्तक ‘लिस्तोरियोग्राप दु रोइयोम’ (द किङडम्स् हिस्टोरियोग्राफर) ले दुई मत पायो । यसका लेखक मायल रनुवा हुन् ।

यो पुरस्कार फ्रान्सेलीहरुमा आफ्नो संस्कृतिको एक अभिन्न अंगसँग जोडिइसकेको छ । यस पुरस्कारलाई फ्रान्सेलीहरु असाध्यै गौरव गर्छन् । आफ्नो गौरव, इतिहास र राष्ट्रिय प्रतिष्ठासित जोडिएको हुनाले पुरस्कार घोषणाअघि नै पुस्तक पसलहरु खोल्न पाउने निर्णय सरकारले गर्नुका पछाडिको कारण यही हो । यसले पाठ्य संस्कृति विकास गर्न, पुस्तक, लेखक र प्रकाशकको भविष्य बनाउन भूमिका खेल्छ । कुनै पुस्तक प्रति सरकार कति जिम्मेवार हुनुपर्छ भन्ने उदाहरण अन्य देशका लागि पनि हुनसक्छ ।

गोङकु पछिको दोस्रो प्रतिष्ठित ‘रनोदो प्राइज’ पुरस्कार भने एक महिलाले पाएकी छन् । मारि-हेलेन लाफोँको ‘इस्त्वा दु फिस’ (छोराको कथा) उपन्यासले पाएपछि एकाएक उनको चर्चा र प्रसिद्धि पनि फ्रान्सलगायत धेरै मुलुकमा चुलिएको छ । अब यी लेखिका पनि एक्कासि धेरै महँगी र सेलिब्रेटी बनेकी छन् ।

जुरीका अध्यक्ष डिडिय देक्वाँले तेइयको उपन्यासमा “वास्तविक सिनेमा आयाम” रहेकाले ठूलो पर्दाको सिनेमाका लागि अनुकूल हुने उल्लेख गरेका छन् ।

यो पुरस्कार घोषणा मध्य पेरिसस्थित रेस्टुरेन्ट द्रुवँमा हुने गर्थ्यो । जुरीका १० जना नै त्यहाँ भेला हुन्थे । खानपिनका साथ भव्य कार्यक्रम गरिन्थ्यो । पुस्तक लेखनका बारेमा छलफल चल्थे । अघिल्ला वर्षका पुरस्कृत, मेडियाकर्मी, पुस्तक समीक्षक, लेखक, पत्रकार, सिनेकर्मी आदिको गोङ्कु पुरस्कार घोषणामा भिड लाग्थ्यो । विजेताले आफ्ना अनुभव सुनाउँथे । दैनिक पत्रिकाहरुले यसलाई प्रमुख समाचार बनाएर बिहान ग्राहकका घरघरै पुर्‍याउँथे । पुरस्कार घोषणाको समाचारकै कारण फ्रान्सका पत्रिकाको बिक्री त्यस अंकका लागि ह्वात्तै बढ्थ्यो । टेलिभिजनमा यो कार्यक्रम हेर्ने लाखौं दर्शक हुन्थे ।

तर यस पटक त्यस्तो हुन पाएन । कोरोना भाइरसले निम्त्याएको संकट र बन्दाबन्दीका कारणा आफ्नो परम्परागत पद्धति तोड्न बाध्य भएको थियो जुरी । त्यसैले उनीहरुले यो पुरस्कार घोषणा भिडियोमार्फत् गरे ।

यो पुरस्कार नोभेम्बर १० मा घोषणाको तय गरिएको थियो तर जुरीले पुस्तक पसलहरुलाई फाइदा पुगोस, आम पाठकले किताब किन्न सजिलै पाउन् भन्ने सोचे । लेखकमाथि पनि न्याय होस् भनेर पर्खिए । सरकारले बुझेर पुस्तक पसल खोल्ने अनुमति दियो । गत सप्ताहान्तमा पुस्तक र पत्रपत्रिका पसल खोल्ने अनुमति पाएपछि पुरस्कार घोषणा गरियो ।

गोङकु पुरस्कार सन् १९०३ मा स्थापित भएको हो । यो पुरस्कार मार्सेल प्रुस्त, सिमोन द बोभ्वा, मार्गरित दुरा र मिसेल हुवेलबेकले स्थापना गरेका थिए ।

फ्रान्सका एकदमै चर्चित लेखक, समालोचक र आफैँ प्रकाशकसमेत रहेका एडमण्ड द गोङकुले यो पुरस्कारको जग बसालेका हुन् । यसको स्थापनाका लागि आफ्नो सम्पूर्ण सम्पत्ति लगाएका थिए । आफ्ना दाजु एडमण्ड द गोङकु र सहयोगी अल्फ्रेड हुओदे गोङकुको सम्मानमा एकेडेमीले गङ्कु पुरस्कार सन् १९०३ देखि हरेक वर्षको डिसेम्बरमा प्रदान गर्दै आएको छ । जुरीले हरेक महिनाको डिसेम्बरमा पेरिसको द्रुअँ रेस्टुरेन्टमा विजेता सार्वजनिक गर्दै आएको थियो । यसबाहेक अन्य तीन गोङकु पुरस्कारपनि यहीँबाट सार्वजनिक हुन्थ्यो ।

पुरस्कारको मूल उद्देश्य शुरुमा प्रतिभाशाली नयाँ लेखकहरूलाई नगद पुरस्कार प्रदान गर्ने थियो, जसले विजेतालाई दोस्रो पुस्तक लेख्न खर्च जुटोस् । त्यसो त, सन् १९०३ मा आजको १० युरोको महत्त्व ज्यादै ठूलो थियो । अहिले पनि गोङ्कुको टोकन पुरस्कार राशि १० यूरो छ । तर यहाँ पुरस्कारको प्रतिष्ठा इनामको नगद-मूल्यको कारणले नभई पुस्तक बिक्रीको प्रभावसित जोडेर हेरिन्छ ।

फ्रान्सेली भाषी विश्वका ५० करोड जनसंख्याको ठूलो हिस्सा पनि यो पुस्तकका पाठकमा दरिन्छन् । फ्रान्सेली भाषाका पुस्तकमा अंग्रेजी भाषीको ठूलो चासो त छ नै, अन्य भाषीको चासो पनि कम छैन । त्यसैले ‘प्रि गोङ्कु’ पाएका फ्रान्सेली पुस्तकहरुमध्ये कम्तीमा सात दर्जन जति त अन्य भाषामा अनुवाद हुने गरेका छन् ।

सार्वजनिक जुरी
नेपालको सर्वश्रेष्ठ मानिएको मदन पुरस्कार र जगदम्बाश्री पुरस्कार कसले छनोट गर्छ ? कुन स्तरका कति जना हुन्छन् जुरीमा ? ती को हुन् ? सबै गोप्य राख्ने गरिएको छ । पुरस्कार स्थापना र वितरण गर्ने निकायले किन जुरीको संख्या र नाम गोप्य राखेको हो भनेर स्पष्ट पार्दैनन् । तर बाहिर जुरीको नाम सार्वजनिक गर्दा आफू र आफ्ना निकटका लेखक, संस्ठाको किताब सिफारिस गर्न दबाब आउने हुँदा गोप्य राखिएको भन्ने सुनिन्छ । फ्रान्समा यस्तो हुँदैन । यो चुनौतीपूर्ण, अति जिम्मेवारीपूर्ण काम भएकाले दबाब सहने, प्रभावमा पर्ने होइन कि त्यसको सामना गर्नुपर्ने विश्वास राख्छन् । त्यसैले जुरीको नाम खुला गरिन्छ । बरु पुरस्कार घोषणाका दिन जुरीका सदस्यहरु नै एकै ठाउँ भेला भएर पुरस्कार सार्वजनिक गर्छन् । पुस्तक छनोटका कारणबारे खुलस्त पार्छन् । यसो गर्दा पुरस्कारप्रति विश्वास, गौरव, वजन झनै बढ्छ ।

विवादमा पुरस्कार
पुरस्कार सार्वजनिक भएपछि यो पुरस्कार पनि पटक-पटक विवादमा नपरेको होइन । सबैभन्दा ठूलो विवाद भने एक लेखकलाई एक पटक मात्रै दिइनुपर्ने यो पुरस्कार एकै व्यक्तिलाई दुई पटक दिएपछि निकै विवादमा परेको थियो । रोमाँ गारी भन्ने लेखकले दुई पटक पाए । उनले सन् १९५६ मा ‘ल रासिन दु सियल’ पुस्तकका लागि पाएका थिए । त्यसपछि फेरि सन् १९७५ मा उपनाम (छद्म नाम) एमिल आजारको नामबाट ‘ला भि दभँ स्वा’ का लागि पाए । आजार तिनै रोमाँ गारी हुन् भन्ने जुरीले पत्तो पाउनै सकेन । अर्थात्, उनको वास्तविक परिचय थाहा नपाई जुरीले पुरस्कार दियो । त्यसपछि साहित्यिक अलोचना र केही विवाद शुरु भयो । गारीका काका पोल पाभ्लोविच लेखकका रुपमा केही समयसम्म प्रस्तुत थिए । पछि गारीले आफ्नो मरणोपरान्त पुस्तक ‘भि ए मह् देमिलाजार’मा त्यसको सत्यता खोलिदिएका थिए । त्यसयता भने यो पुरस्कार विवादमा परेको छैन ।

(लेखक ददि सापकोटा नेपाल प्लस डटकममा आबद्ध छन् ।)