विलियम शेक्सपियरको ‘ओथेलो’  विश्व साहित्यको एक उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक त्रासदी हो । यसले प्रेम, विश्वास, ईर्ष्या र आत्मपहिचानबीचको संघर्षको चित्रण गर्दछ। यो नाटक मानव मनभित्रको अन्धकार, सामाजिक पूर्वाग्रह र आत्मसंशयको चित्रण हो। ओथेलो एक अफ्रिकी मूलको मोर जनरल हो, उसले भेनिसको सभ्य समाजमा सम्मान त पाउँछ, तर पूर्ण स्वीकार्यता कहिल्यै पाउँदैन। उसले डेस्डिमोना नामकी शुद्ध र साहसी नारीसँग प्रेम गर्छ, तर इयागो नामक खलनायकको मनोवैज्ञानिक षड्यन्त्रमा परेर आफ्नो विश्वास, विवेक र प्रेम गुमाउँछ। जातीय विभेद, असुरक्षा र ईर्ष्याको विषले ऊ आफ्नै हातले आफ्नै विनाशको बीउ रोप्छ। यस नाटकले मानव मनको अस्थिरता र समाजको अन्यायपूर्ण संरचनालाई उजागर गर्छ।  बाह्य दुश्मनभन्दा भयानक शत्रु हाम्रो आफ्नै मन हो—जहाँ अविश्वास, ईर्ष्या र अपराधबोध बस्छन् भन्ने कुरा शेक्सपियरले ‘ओथेलो’मार्फत देखाएका छन् । त्यसैले ‘ओथेलो’ मानव आत्माको गहिरो मनोवैज्ञानिक अनुसन्धान हो, जसले प्रेम र नैतिकताको नाजुक सन्तुलनमा प्रश्न उठाउँछ।

 ‘ओथेलो’ सन् १६०३ तिर लेखिएको एक महान् त्रासदी हो, जसले मानवीय स्वभावका गहिरा तहहरू — प्रेम, ईर्ष्या, विश्वासघात र आत्मविनाशलाई असाधारण कलात्मकता र मनोवैज्ञानिक गहिराइका साथ चित्रण गर्दछ। यो नाटक प्रेमको कथानक मात्र होइन; यो मनोवैज्ञानिक युद्ध, सामाजिक पूर्वाग्रह र आत्मपहिचानको संघर्षको कथा हो।

‘ओथेलो’ एक अफ्रिकी मूलको मोर सैनिक जनरल हो, जसले भेनिसको सेनामा असाधारण साहस र निष्ठा देखाएको छ। ऊ उच्च वंशकी सुन्दरी डेस्डिमोनासँग विवाह गर्छ, जसले तत्कालीन समाजको जातीय पूर्वाग्रहलाई चुनौती दिन्छ। ओथेलोको सहायक इयागो आफूलाई प्रमोशन नदिएको कारणले ओथेलोप्रति घृणा राख्छ र षड्यन्त्र रच्दै डेस्डिमोनाको चरित्रमाथि शंका जगाउँछ। इयागोको मनोवैज्ञानिक खेलमा फस्दै ओथेलो डेस्डिमोनालाई बेवफाइको आरोपमा मार्छ र अन्ततः आत्महत्या गर्छ।

यो सरल कथानकभित्र लुकेको गहिरो अर्थ भने मानवीय मनोविज्ञान, सामाजिक संरचना र नैतिक पतनको चित्रण हो। ‘ओथेलो’मा विनाशको कारण नायककै मनोविज्ञानभित्र लुकेको असुरक्षा हो। ओथेलो बाह्य रूपमा शक्तिशाली, साहसी र सफल सैनिक जनरल भए पनि उसको अन्तर्मन आत्मसंशय, ईर्ष्या र सामाजिक अस्वीकारको पीडाले ग्रसित छ। ऊ आफ्नै रङ, जातीय पहिचान र सामाजिक स्वीकार्यता प्रति असुरक्षित महसूस गर्छ। यही कमजोरी इयागोले प्रयोग गर्छ र उसको मनमा शंका र अविश्वासको बीउ रोप्छ। शेक्सपियरले मानिसको विनाश बाह्य शत्रुले होइन, भित्री अन्धकारले गर्छ भन्ने कुरा यहाँ देखाएका छन् । ओथेलोको मनोवैज्ञानिक द्वन्द्व—प्रेम र ईर्ष्या, विश्वास र भ्रमबीचको संघर्ष—नाटकको मूल आत्मा हो। असुरक्षा र ईर्ष्या नै मानव पतनका वास्तविक कारण हुन्। जब प्रेमको शक्ति शंकाको भारमा थिचिन्छ, विवेक हराउँछ र नायक आत्मविनाशतर्फ धकेलिन्छ। त्यसैले ‘ओथेलो’ मानव आत्माको कमजोर पक्ष र मनोवैज्ञानिक अस्थिरताको अध्ययन हो ।

ओथेलो कुनै दैवी श्रापको शिकार होइन; ऊ आफ्नै असुरक्षा, ईर्ष्या र अविश्वासको दास बनेर पतनको बाटो समाउँछ। ऊ बाह्य रूपमा साहसी र विजयी सैनिक हो, तर उसको आत्मा डर, शंका र सामाजिक अस्वीकारले कमजोर बनाएको छ। इयागोको षड्यन्त्रले  उसको भित्री कमजोरी उजागर गर्छ, त्यसैले विनाशको मूल कारण ऊ स्वयं हो। ‘ओथेलो’को गहिराइ यहीँ छ—मानिसलाई हराउने शक्ति बाहिर होइन, उसको भित्रको भ्रम र असुरक्षामा लुकेको हुन्छ। अन्ततः ओथेलो आफैं आफ्नो शत्रु बन्छ र यही आत्मविनाश नै नाटकको सर्वाधिक मानवीय र त्रासद पक्ष हो।

शेक्सपियरले भाषाको प्रयोग, प्रतीक र संवादमार्फत पात्रहरूको मानसिक अवस्था बेजोड शैलीमा उजागर गरेका छन्। ओथेलोको भाषणहरू शुरूमा शक्तिशाली र संयमित छन्, तर इयागोको षड्यन्त्रपछि ती विस्फोटक, अव्यवस्थित र भावनात्मक बन्छन् — जुन उसको मानसिक पतनको संकेत हो।

ओथेलो उच्च आदर्श, बहादुर र निष्ठावान पात्र हो। तर उसको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी आत्मसंशय हो। ऊ ‘मोर’ भएको कारण आफूलाई सामाजिक रूपमा परधर्मी, परदेशी र ‘असामान्य’ ठान्छ। यही असुरक्षाले इयागोको षड्यन्त्र सफल बनाउँछ। डेस्डिमोनाको प्रेम ऊ जित्छ, तर त्यस प्रेममाथि उसको विश्वास टिक्दैन। जब ऊ प्रेम र ईर्ष्याबीच द्वन्द्वमा पर्छ, तब उसको निर्णयशक्ति ध्वस्त हुन्छ।

इयागो शेक्सपियरका सबैभन्दा जटिल खलनायकहरू मध्ये एक हो। ऊ मानवीय दुष्टताको प्रतीक हो। उसको दुष्टता व्यक्तिगत असन्तुष्टिबाट जन्मिन्छ, तर त्यसले मानिसको आत्मालाई नष्ट पार्ने दर्शन बन्छ। इयागोको संवादहरू तर्कसंगत देखिन्छन्, तर तिनीहरू नैतिकताको पूर्ण अभावमा आधारित छन्। ऊ अरूलाई मात्र होइन, आफ्नै आत्मालाई पनि विषाक्त बनाउँछ।

डेस्डिमोना नारी सौन्दर्य, निष्ठा र करुणाको प्रतिरूप हो। ऊ साहसी छ — समाजको नियम तोडेर ओथेलोलाई प्रेम गर्छ। तर उसको निर्दोषता नै उसको विनाशको कारण बन्छ। ओथेलोको शंका, समाजको पूर्वाग्रह र इयागोको षड्यन्त्रबीच ऊ एक पवित्र आत्मा भएर पनि असहाय बन्छ। मृत्युको बेला ऊ ओथेलोलाई पनि क्षमा गर्छ । यो शेक्सपियरले प्रस्तुत गरेको नारी आत्माको सर्वोच्चता हो।

क्यासियो ‘ओथेलो’मा निष्ठा, इमानदारी र सभ्य व्यवहारको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिएको पात्र हो। ऊ ओथेलोको विश्वासपात्र र आदर्श सैनिक हो, जसले हरेक काममा निष्ठा र मर्यादाको पालन गर्छ। तर, उसको यही गुण इयागोको ईर्ष्याको कारण बन्छ। इयागोले क्यासियोमाथि गलत आरोप लगाएर ओथेलोको मनमा डेस्डिमोनाप्रति शंका जगाउँछ। यसरी क्यासियो अनजानमै षड्यन्त्रको उपकरण बन्छ — उसको निर्दोषता इयागोको योजनामा प्रयोग हुन्छ।

एमिलिया, इयागोकी पत्नी, शुरूमा मौन र अधीनस्थ देखिन्छे, तर अन्त्यमा ऊ नारी चेतनाको स्वर बनेर सत्य उजागर गर्छे। जब उसले डेस्डिमोनाको हत्या र रुमालको षड्यन्त्रको वास्तविकता बुझ्छे, ऊ निर्भीक भएर इयागोको अपराध सार्वजनिक गर्छे। शेक्सपियरले एमिलियामार्फत नारीको विवेक, साहस र नैतिक बल देखाएका छन्। ऊ समाजको मौनता भङ्ग गर्ने आवाज हो। तर सत्य बोल्ने उसको मूल्य मृत्यु हो — उसलाई इयागोले नै मार्छ। यसरी क्यासियो र एमिलिया दुवै पात्रहरूले नाटकमा निष्ठा र सत्यको पक्ष समाते पनि षड्यन्त्र र अन्यायको सिकार बन्नु शेक्सपियरको यथार्थवादी दृष्टिको प्रमाण हो। उनीहरूका माध्यमबाट लेखकले देखाएका छन् कि सत्य र निष्ठा सधैं विजयी हुँदैनन्, तर तिनै मूल्यहरूले नै मानवीय नैतिकताको आधार बनाउँछन्।

‘ओथेलो’को केन्द्रमा रहेको प्रमुख विषय हो ईर्ष्या एक यस्तो भावना जसले प्रेम, विश्वास र विवेक सबैलाई विषालु बनाउँछ। शेक्सपियरले यसलाई  व्यक्तिगत मनोविज्ञानको रूपमा होइन, समाज र मानवीय सम्बन्धमा फैलिएको एक मानसिक रोगको रूपमा चित्रण गरेका छन्। इयागोको ईर्ष्या  पद र मानप्रति होइन; ऊ ओथेलोको सफलतासँगै उसको आदर्श व्यक्तित्वप्रति पनि असह्य द्वेष बोकेको छ। यही ईर्ष्याले इयागोको आत्मालाई भष्म पार्छ र ऊ दुष्टताको प्रतीक बन्छ। इयागोले आफ्नै असन्तोषको विष ओथेलोलाई पिलाउँछ, जसले उसको विवेकलाई नष्ट गर्छ।

ओथेलोको ईर्ष्या डेस्डिमोनाप्रति मात्र सीमित छैन। वास्तवमा ऊ आफ्नो पहिचानप्रति नै ईर्ष्याग्रस्त छ। ऊ ‘मोर’ अर्थात् परदेशी भएको कारण भेनिसको समाजमा पूर्ण रूपमा स्वीकार्य छैन। ऊ भित्रभित्रै सोच्छ कि डेस्डिमोनाको प्रेम ऊ योग्य छैन र यही असुरक्षाले उसको मनमा शंकाको बीउ रोप्छ। जब इयागोले सोही डरलाई बढाउँछ, ओथेलोको आत्मविश्वास भत्किन्छ, विवेक हराउँछ र प्रेम शंकामा परिणत हुन्छ।

शेक्सपियरले ईर्ष्यालाई हरियो आँखा भएको राक्षस  भनेर रूपकात्मक अर्थ दिएका छन्। यो राक्षस जसको मनमा बस्छ, त्यसको सोच, नैतिकता र आत्मसम्मान सबैलाई ग्रस्छ। ओथेलोको पतन  इयागोको षड्यन्त्र होइन; त्यो आफ्नै ईर्ष्या र असुरक्षाको फल हो। यसरी ‘ओथेलो’ले देखाउँछ — जब ईर्ष्या प्रेममाथि हावी हुन्छ, तब मान्छे आफ्नो आत्मालाई नै मार्छ। शेक्सपियरको दृष्टिमा, ईर्ष्या मानव आत्माको सबैभन्दा विनाशकारी शक्ति हो, जसले विश्वासलाई ध्वस्त र प्रेमलाई मृत्युमा रूपान्तरण गर्छ।

‘ओथेलो’मा जातीय र सांस्कृतिक पूर्वाग्रहको गहिरो छाया स्पष्ट देखिन्छ। भेनिसको सभ्य र अभिजात समाजमा ओथेलो एक ‘बाहिरी व्यक्ति’ हो। ऊ सम्मानित सैन्य नायक भए पनि उसको कालो छाला र विदेशी मूलका कारण पूर्ण रूपमा स्वीकार्य हुँदैन। डेस्डिमोनासँगको विवाहले यो विभाजनलाई अझ स्पष्ट पार्छ, जहाँ प्रेमले सामाजिक मान्यता र जातीय सीमाहरू चुनौती दिन्छ।

शेक्सपियरले यस नाटकमा रंगभेद र सांस्कृतिक असमानतालाई सामाजिक यथार्थको रूपमा मात्र होइन, एक गहिरो आत्मिक घाउको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। ओथेलोको आत्मसम्मान र पहिचानमाथि समाजको दृष्टिले निरन्तर चोट पुर्‍याउँछ, जसले अन्ततः उसको मानसिक अस्थिरता र आत्मविनाशलाई निम्त्याउँछ। यसरी, ओथेलोको पतन  व्यक्तिगत गल्ती होइन; त्यो जातीय विभेद र पूर्वाग्रहले निर्मित अन्यायपूर्ण सामाजिक संरचनाको परिणाम हो। अन्ततः जब समाज पूर्वाग्रहमा अन्धो हुन्छ, तब नैतिकता मर्छ र मानवता विखण्डित हुन्छ भन्ने भाव शेक्सपियरले देखाएका छन्।

डेस्डिमोना र एमिलियाको माध्यमबाट शेक्सपियरले नारी चेतना, पवित्रता र सामाजिक अन्यायको गहिरो विमर्श प्रस्तुत गरेका छन्। डेस्डिमोना प्रेम, समर्पण र निष्ठाको प्रतीक पात्र हो। ऊ आफ्नो प्रेमका लागि समाज र परिवारको विरोध सहन्छे, तर अन्ततः पितृसत्तात्मक नियन्त्रण र पुरुष अविश्वासको सिकार बन्छे। ऊ निर्दोष भए पनि शंका र आरोपको जालमा परेर मृत्युवरण गर्न बाध्य हुन्छे। डेस्डिमोनाको मौन सहनशीलता र आत्मसमर्पणले तत्कालीन समाजमा महिलामाथि रहेको अन्याय र असमानता उजागर गर्छ।

एमिलिया, इयागोकी पत्नी, सुरुमा शान्त र अधीनस्थ देखिए पनि अन्त्यमा ऊ नारी आत्मसम्मानको स्वर बनेर उठ्छे। एमिलियाको साहस र सत्य बोल्ने शक्ति तत्कालीन युगकै लागि विद्रोह हो। शेक्सपियरले यी दुई पात्रमार्फत पुरुष-प्रधान समाजमा महिलाको मौन पीडा, विवेक र नैतिक बल दुवैलाई चित्रण गरेका छन्। यसरी, उनले ओथेलोमार्फत नारी अधिकार, आत्मसम्मान र समानताको चेतना जगाउँदै आधुनिक लैङ्गिक विचारको बीउ रोपेका छन्।

मनोविश्लेषणात्मक दृष्टिले ओथेलो  मानव मनोविज्ञानको जटिल तहहरूको चित्रण हो। ओथेलो बाह्य रूपमा साहसी, अनुशासित र आदर्श सैनिक जस्तो देखिन्छ, तर उसको अन्तर्मन असुरक्षाको गहिरो खाडलले ग्रस्त छ। ऊ सामाजिक रूपमा सम्मानित भए पनि सांस्कृतिक रूपमा बहिष्कृत भएकाले उसको आत्मसम्मान लगातार चुनौतीमा रहन्छ। इयागो वास्तवमा उसको अवचेतन मनको अन्धकार पक्ष हो, जसले ओथेलोको गहिरो भय र असुरक्षालाई आवाज दिन्छ। डेस्डिमोनाप्रतिको उसको प्रेम स्वच्छ छ, तर त्यसमा नियन्त्रण र स्वामित्वको भावना मिसिएको छ। जब इयागोले शंका रोप्छ, त्यो शंका  डेस्डिमोनामाथि होइन, आफ्नो अस्तित्वमाथि पनि हुन्छ। ईर्ष्या ओथेलोको आत्मपराजय हो।उहाँले डेस्डिमोनालाई मार्दा प्रेम होइन, आफ्नै अस्थिर मनलाई नष्ट गर्न खोज्छन्। आत्महत्या अन्ततः आत्मज्ञानको क्षण हो, जहाँ ऊ आफ्नो त्रुटि, अपराध र मानसिक विखण्डनलाई स्वीकार्छ। यसरी ओथेलो   विश्वासघात र ईर्ष्याको कथा होइन, मानवीय चेतनाको द्वन्द्व, असुरक्षा र आत्मविनाशको नाट्य–दर्पण हो।

शेक्सपियरको ओथेलो  मानव आत्माको दर्पण हो—जहाँ बाह्य शक्ति र आन्तरिक कमजोरीको द्वन्द्व एकैसाथ टकराउँछन्। इयागो कुनै मात्र पात्र होइन, ऊ मानवीय चेतनाको अन्धकार छायाँ हो—अहंकार, ईर्ष्या र असन्तोषको प्रतीक। तर उसको दुष्टता त्यतिबेला मात्र सफल हुन्छ जब ओथेलोको आत्मभित्र अविश्वासको बीउ पलाउँछ। त्यसैले विनाशको मूल कारण बाह्य षड्यन्त्र होइन, भित्री दुर्बलता हो। ओथेलोले प्रेम गरे पनि त्यस प्रेममा शंका मिसिन्छ, जसले अन्ततः उसको आत्मपराजय निम्त्याउँछ। शेक्सपियरले यस नाटकमार्फत संकेत गरेका छन्—मानवका सबै युद्ध बाहिर होइन, भित्र लडिन्छन्। आजको युगमा पनि ‘ओथेलो’को सत्य अमर छ। जातीय विभाजन, लिङ्गीय असमानता र मनोवैज्ञानिक अस्थिरताले ग्रस्त आधुनिक समाजमा हरेक इयागो सत्ता, ईर्ष्या र भ्रमको खेल खेल्दैछ, र हरेक ओथेलो आफ्नो विश्वास गुमाउँदैछ। डेस्डिमोना आज पनि निर्दोष प्रेमको प्रतीक भएर मर्छे—मौन र अपमानित। यसरी ओथेलो  नाटक होइन, चेतनाको दर्शन हो—मानव आत्माको द्वन्द्व, नैतिकता र स्व-ज्ञानको अनन्त खोजको कथा।

ओथेलो  मानव आत्माको अन्तर्निहित द्वन्द्वको गहिरो चित्रण हो। यहाँ प्रेम र विश्वासका सुगन्धलाई ईर्ष्या र शंका नामक विषालु धुवाँले नष्ट पार्छ। शेक्सपियरले भौतिक युद्ध वा बाह्य संघर्षको कथा होइन, मनोवैज्ञानिक युद्ध को चित्रण गरेका छन्, जहाँ नायक र खलनायक दुवै मानवताको प्रतिबिम्ब हुन्। इयागोको षड्यन्त्र बाह्य रूपमा चालाकीपूर्ण देखिए पनि, त्यसले सफल हुने मुख्य कारण ओथेलोको भित्री असुरक्षा र अविश्वास हो।

ओथेलोले डेस्डिमोनालाई मार्दा  एक नारीको जीवन मात्र समाप्त हुँदैन; ऊ प्रेम, निष्ठा, पवित्रता र विश्वासका प्रतीकमाथि प्रहार गर्छ। त्यसपछि ओथेलो आफैं जिवित रहन सक्दैन—किनभने त्यस क्षण ऊ मानसिक, नैतिक र आत्मिक रूपमा मृत हुन्छ। यस नाटकले हामीलाई सिकाउँछ कि प्रेममा विश्वास नै जीवनको आधार हो र अविश्वास, ईर्ष्या तथा शंका मानव विनाशको बीजारोपण गर्छ।

शेक्सपियरले प्रस्तुत गरेको यो त्रासदी  ओथेलोको व्यक्तिगत कथा मात्र होइन, मानवजातिको सामान्य आत्मद्वन्द्व, नैतिक पतन र मानसिक अस्थिरताको दर्पण हो। यसैले ओथेलो  समय, स्थान र संस्कृति भन्दा पर, मानवीय चेतना र भावनाको गहिरो प्रश्नको रूपमा शाश्वत रहन्छ। यस नाटकले मानव आत्मामा रहेका प्रेम, ईर्ष्या, विश्वास र विनाशबीचको स्थायी द्वन्द्वलाई शास्त्रीय र दार्शनिक दृष्टिले उद्घाटित गरेको छ।