दक्षिण भारतका प्रख्यात कलाकार प्रकाश राजले हालै लल्लनटप नामक मिडियामा अन्तरवार्ता दिँदा भारतीय जनता पार्टी सत्तामा आएपछि भाषा लाद्ने काम भइरहेकामा निकै असन्तुष्टि व्यक्त गरेका थिए । अरूले प्रखर रूपमा यस्तो नीतिको कुनै विरोध गरेको पाइँदैन तर उनी भने यस्ता कुरामा आफ्ना धारणा पोखिरहेका हुन्छन् । उनको असन्तुष्टि भने त्यहाँ निकै मुखर रूपमा प्रस्तुत भएको थियो ।

द इकोनमिस्ट पत्रिकाको नयाँ अङ्कमा भारतमा बढ्दो भाषा विवादमाथि एउटा टिप्पणी प्रकाशन गरेको छ । त्यसको अनुवाद यहाँ हामीले पस्किएका छौँ । सरल बुझाइका लागि हामीले यसमा निकै सम्पादन गरेका छौँ ।

गएको महिना भारतको प्रविधि राजधानी भनी चिनिने बंगलोरमा एउटा सांगीतिक कन्सर्ट आयोजन गरिएको थियो । सो कन्सर्टमा गायकलाई कन्नड (स्थानीय भाषा) मा गीत गाउन गरियो । ती गायकलाई कन्नड भाषामा गाउन आउने कुरै भएन । त्यसपछि केही श्रोताले उनलाई पानीको बोतल हाने । यसपछि ती गायकले प्रहरीमा उजुरी हाले ।

न्यूयोर्कमा पंजाबी अभिनेता र गायक दिलजीत दोसांझले पंजाबी वर्णमाला उकेरिएको टोपी लगाएर मेट गालामा उपस्थित भए । न्यूयोर्कजस्तो ठाउँमा आफ्नो स्थानीयता झल्काउने उनको सो कार्यलाई धेरैले भाषिक गौरवको प्रतीकका रूपमा हेरे ।

अर्कोतर्फ तमिलनाडुमा मुख्यमन्त्रीले आमाबाबुहरूलाई आफ्नो सन्तानको नाम राख्दा स्थानीय तमिल नाम राख्न आग्रह गरे। यसैबीच, केन्द्र सरकारले हिन्दीलाई राष्ट्रिय स्तरमा बढावा दिने प्रयास तीव्र बनाएको छ । उसको यस कार्यलाई अन्य भाषा बोल्नेहरूले विरोध गर्दैछन्।

भारतमा २२ वटा कानूनी मान्यता प्राप्त भाषाहरू छन् । तर सयौँ अन्य भाषा पनि उत्तिकै बोलिन्छन् । भाषा संवेदनशील विषय हो । भारतमा भाषामा आधारित प्रान्त विभाजन गरिएको छ । त्यसैले यो धेरै राज्यहरूको अस्तित्वको आधार पनि हो। अंग्रेजबाट स्वतन्त्रतापछि आन्तरिक सीमाहरू पुनर्निर्धारण गर्दा भाषाको आधारमा गरिएको थियो: गुजराती बोल्नेहरूको लागि गुजरात, मराठी बोल्नेहरूको लागि महाराष्ट्र। यसरी स्थानीयताको रक्षा हुने विश्वास गरेका सर्वसाधारण अहिले भने देशभरि नै हिन्दीलाई अनिवार्य बनाउने प्रयासलाई विरोध गरिरहेका छन् । हिन्दी भाषा बोलिने मूलभूमिबाहेक अन्यत्र यसको निकै विरोध चर्किंदै छ । विशेष गरी दक्षिण भारतीय राज्यहरूले केन्द्र सरकारको “हिन्दी थोप्ने” प्रयासलाई लामै समयदेखि आक्रोश देखाउँदै आएका छन् । स्वतन्त्रताअघि पनि हिन्दी अनिवार्य शिक्षाको प्रयासले दक्षिणमा आन्दोलन निम्त्याएको थियो।

राजनीतिक दलहरूले यसबेलामा भाषा राजनीतिमा लागिरहेका छन्। केन्द्र सरकार हिन्दीलाई अनिवार्य गराउन खोजिरहेको छ भने राज्य सरकारहरू त्यसको विरोध गरिरहेका छन् । खासगरी महाराष्ट्रले आफ्नो राज्यमा पढ्न आउने विद्यार्थीहरूलाई अंग्रेजी, मराठीसँगै हिन्दीलाई तेस्रो भाषाका रूपमा सिक्ने नीति ल्याउँदै थियो । यसको चर्को विरोधपछि सो नीति हाललाई फिर्ता लिइएको छ । लामो समयदेखि भाषा लाद्ने यस किसिमको निष्कर्षहीन खेल चलिरहेको छ । महाराष्ट्रमा भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) को शासनमा छ । उसले उत्तर भारतका हिन्दी-बोल्ने राज्यहरूमा पनि शासन गर्छ। उसले आफैँले शासन चलाइरहेको राज्यमा पनि हिन्दीलाई अनिवार्य बनाउन सक्दैन भने दक्षिणमा के आशा गर्नु?

सरकारले प्रवर्द्धन गर्न खोजेको भाषा धेरैले बोल्ने पनि होइन। लोकप्रिय हिन्दी विविध र लचिलो छ, जुन देशका विभिन्न क्षेत्रहरूमा फरक ढङ्गले बोलिन्छ। भाजपाले प्रवर्द्धन गर्न खोजेको संस्कृतमिश्रित हिन्दी आधुनिक मानक अरबी जस्तो छ, जसमा पौराणिक शब्दावली थपिएको छ—एउटा कृत्रिम चीज जसले कुनै सामंजस्य बनाउँदैन। हिन्दी थोप्ने प्रयासमा असन्तुष्ट भएर, भाजपा-शासित दिल्लीका मुख्यमन्त्रीले संस्कृतलाई (जसलाई मूल रूपमा लगभग कसैले पनि बोल्दैनन्) भविष्यको भाषा घोषणा गरे।

यदि यसले भारतीयहरूलाई आपसमा कुरा गर्न एउटै भाषा दिन खोजेको हो भने, यसले विपरीत असर गर्छ। दक्षिणमा हिन्दी उत्तरको प्रभुत्वसँग जोडिन्छ। भाषा नीतिहरूको बोझ विद्यार्थीहरूमा पर्छ; जबरजस्ती पढाइएको कुरामा कसैको पनि माया बढ्दैन। हिन्दी प्रवर्द्धन सरकारका अन्य लक्ष्यहरू, जस्तै “भाषा अवरोधहरू पार गर्न मद्दत गर्ने” एआइ अनुवादक विकास गर्ने प्रयाससँग पनि मिल्दैन ।

यो कुरा सत्य हो कि भारत भाषाहरूले विभाजित छ। तर यो कम हुँदै गइरहेको छ। मुम्बईको इन्दिरा गान्धी विकास अनुसन्धान संस्थानका लीना भट्टाचार्य र एस. चन्द्रशेखरले २०११ को जनगणना आधारित अध्ययनमा पत्ता लगाएअनुसार, दुई जना अनियमित भारतीयहरूले एउटै भाषामा कुरा गर्ने सम्भावना १ मा ४ थियो, जुन १९७१ मा १ मा ५ थियो। यसपछिको जनगणना भएको छैन । अर्को जनगणनामा पक्कै पनि यो सम्भावना अझ बढेको देखाउनेछ।

एउटा कारण भनेको हिन्दी सरकारी प्रयास बिना नै फैलिएको हो। मुम्बईबाट हिन्दी पप संस्कृति, विज्ञापन र अनलाइनमा रोमन लिपिमा हिन्दी शब्दहरूको प्रयोग र उत्तरका गरीब हिन्दी-बोल्ने क्षेत्रबाट समृद्ध दक्षिणतर्फको पलायनले यसमा योगदान गरेको छ। २००१ देखि २०११ सम्म तमिलनाडुमा मातृभाषा तमिल बोल्नेहरू १४.३% ले बढे, जनसंख्या वृद्धि १५.६% को साथ मेल खान्छ। तर हिन्दी मातृभाषीहरूको संख्या पनि शहरमा दोब्बरले बढेको देखिएको छ ।

दोस्रो कारण अंग्रेजीको उदय हो। धनी र गरीब आमाबाबुहरू आफ्ना बच्चाहरूलाई अंग्रेजी स्कूलमा पठाउँछन्। स्ट्रिमिङ सेवाहरूले अंग्रेजी मनोरञ्जनलाई सजिलो बनाएको छ। सोशल मिडिया धेरैजसो अंग्रेजीमा छ। र, अंग्रेजी आर्थिक उन्नतिको भाषा हो।

बुद्धिमान सरकारले २०० वर्षको ब्रिटिश शासन र ८० वर्ष “सहयोगी आधिकारिक” भूमिका पछि, अंग्रेजीले आफूलाई एउटा भारतीय भाषाको दर्जा हासिल गरिसकेको छ । यसले भारतलाई अन्य उदाउँदा अर्थतन्त्रहरूभन्दा बढी फाइदा दिन्छ । त्यसैले भारतले अंग्रेजीलाई बढावा दिनुपर्छ। तर साँच्चै प्रबुद्ध सरकारले १९६८ को हिन्दी कमेडी चलचित्र “साधु र शैतान” को एउटा गीतका बोलहरू आत्मसात गर्नुपर्छ: “अंग्रेजी, हिन्दी वा उर्दूको यो बहस रोक्नुहोस्,” यसले भन्छ। “तमिल बोल्नुहोस्, बङ्गाली बोल्नुहोस्। सबै राष्ट्रहरूका भाषाहरू बोल्नुहोस्। सबैको ज्ञान सिक्नुहोस्।”