ताराबहादुर बुढाथोकी

जब कलामा जीवनको हरियो रङ हुन्छ, ढकमक्क फुल्छ, तब प्रकृति र जीवनले तादाम्य राख्छन् । कलाले हृदय स्पर्श गर्छ, सुम्सुम्याउँछ । कलामा गलाको जादू र समाजको विम्व सम्मिलित भएपछि परानुभूति जीवन्त बन्न पुग्छ । निदाएकालाई ब्युँझाउँछ, बसेकालाई उठाउँछ, बिर्सिएकालाई सम्झाउँछ अनि पीडामा आनन्द दिलाउँछ । भोक र प्यास बिर्साउँछ । शिशिर याममा पनि वसन्त फुलाउँछ । एकात्मकतामा जोड्छ र जागरणको आलोक पोख्छ । गीतमा पनि लोकगीत सभ्यताको जननी हो । मानवको उहापोहलाई व्यक्त गर्ने सशक्त माध्यम हो । मान्छेले आफ्नो भाषामा मनको गहिरो भाव व्यक्त गर्ने क्रममा अनेक गीतहरू गायो, बनायो र सुनायो । गीत गायनको विकासक्रममा कयौँ गीतहरू गाइए । कति गीतहरू कालजयी बने, कति गीतहरू समयको छालसँगै बालुवामा लेखिएका अक्षरजस्तै हराएर गए । लोकगीतको विकासक्रममा झुमा लिम्बूको आवाजमा भर्खरै एउटा गीत बजारमा आएको छ– “ धान सुक्यो राप्ले.. फकाउँछ काफ्ले .. जानु कि नाजानु ?”

गायिका झुमा लिम्बू गीतको स्थायीमा तीनपटक दोहोरिने यो हरफको श्रेय युवराज काफ्लेलाई दिन्छिन् । पुरुष आवाजमा सुजन चापागाईले एक अन्तरा गाएका छन् । झुमा लिम्बूको मानसपटलमा काफ्ले थरका युवाहरूसँग ख्याल ठट्टा गरेको बालापनको गहिरो सम्झना छ । गीतको पहिलो स्थायी देख्नासाथ गायिकालाई आफ्नै गीतजस्तो लाग्छ । रचनाकारका शब्द केलाई खेलाई गरेका गायिका स्वयंले अन्तराहरूको एरेन्ज गरिन् र आफ्नै बनाएर गाइन् । अत्यन्त मीठो सुनिन्छ । लिम्बू समुदायमा युवतीहरूले युवाहरूलाई जिस्क्याउने र छोरीका बाबुआमाले ज्वाइँ खोज्ने पृथक् चलनका कारण गीतमा जानू कि नजानू ? भन्ने दोधार छ । उसो त गीतमा द्विविधा त्यो समयमा लिम्बूको छोरीलाई बाहुनको छोराले फकाउँदा रीतभाँत नमिल्ने अर्को जातमा जानू कि नजानू भएर दोधार भएको पनि हुन सक्छ । घर छाउने पराल र खरसम्म पनि नभएकोसँग फकाउँदैमा भागेर जाँदा दुःख पो पाइन्छ कि भनेर दोधार भएको पनि हुन सक्छ । अझ एक पाइलो अगाडि बढेर विश्लेषण गर्दा जाति र पाति छुट्याउने रीतिविरुद्ध विद्रोह गर्न बाहुनले लिम्बूनी फकाएको, लिम्बूनीले पनि कसैले जानू भनिदिए जान्थें भन्ने पाराले पारमर्श मागेको देखिन्छ । अन्तर्जातीय विवाहको लागि युवा पुस्ता तयार हुँदै गरेको अवस्था पनि गीतमा मुखरित भएको छ ।

नेपाली भाषामा राई–लिम्बू लवज, भाका र लय मिसिँदा गीतमा कोशी प्रदेशको मिश्रित सभ्यता प्रतिध्वनित हुन पुगेको छ । गीतले जस्तापाता र आरसिसी आउनूपूर्व घर छाउने सामग्री पराल, खर र झिंगटीको समय ब्यूँझाउँछ । भाग्यमा भए कमाउँछु भन्छ भन्ने वाक्यांशले कर्म र भाग्य दुवैमा भरोसा राख्ने युवाको चेतना औंल्याउँछ । घर छाउने खर, पराल, झिँगटी, केही नभएको गरिवी छ नायकको । सम्पत्ति कमाउँदा पनि चार टिन कमाउने नायकको इच्छा देखिन्छ । यसबाट समयको प्राचीनता, नायकको गरिबी र साहसको चित्रण भएको पाइन्छ । ग्रामीण जनजीवनमा युवाले युवतीलाई फकाउँदा जुन आशाको उज्यालो देखाउँछ, त्यसको आलोक कति मीठो गरी पोखिएको छ गीतको छानोमा ।

गीतमा सानो गाई छ, थोरै दुध दिन्छ, खानू कि नखानुको पूर्वप्रसङ्ग दोस्रो हरफमा मागेर लान नसक्ने युवाको पश्च प्रसङ्गको आर्थी समानान्तरता छ । उपमा मात्र होइन, गोठालाहरूको जीवन र तिनका सुखदुःख अनि सपना कति मीठो गरी मिलेको छ । बाँझो खेतमा हलोले जोतेर बाली लगाउने किसानको रहर पनि त मुखरित भएको छ । हली, गोठाला, खेताला भएर उत्पादन गर्दै गरिवीबाट समृद्धितिरको यात्रा तय गर्ने हाम्रा पुर्खाहरूको जीवन स्वप्न श्रमप्रतिको सम्मान बनेर फुल्छ । राजधानीका सुविधाबाट बेखबर टाढा पहाडको गाउँमा जीवनयापन गरिरहेको महान् भूमिपुत्र जनजातिको भावना समेटिएकाले प्रस्तुत गीत श्रमिक किसान मजदुरको गीत हो । गीतमा प्रयुक्त रीतभाँत शब्दले भागी बिहे गर्दा कुटुम्ब पक्षले केटी पक्षका माइती मावली खुशी पार्ने र वागदत्त लिनेदिने महान् संस्कृतिको सम्मानपूर्वक संस्मरण गराएको छ । सँगै रीतभाँत बिना आँखाको चालमा नौडाँडा कटाउने कुराले युवती जानू कि नजानूको दोधारमा परेको प्रष्ट हुन्छ र माइती पक्षको दुधको भारा नतिर्नेसँग माया लगाएर भाग्न सङ्कोच मान्ने स्वाभाविक पक्षलाई गीतले गहिरो गरी स्पर्श गरेको छ । आँखाको चालले पदावलीले श्रृङ्गार रसको व्यभिचारी भाव र मायाको रसमय शैली व्यक्त गरेको छ ।

केटाको आवाजमा गाइएको अन्तरामा प्रयुक्त भीर र पैरो, खोलाको बाटो पदावलीले पुरानो समयकामा पहाडको जनजीवन, कष्टकर आवागमनको प्रतिनिधित्व गरेको छ । नमान्नू डरैडर वाक्यांशले युवाको मनमा भएको वीरतालाई प्रकट गरेको छ । जीवन चलाउन रुप भएकी केटी र हुप भएको केटा हुनुपर्छ भन्ने सामाजिक मान्यता अनुकूल नायकको साहस भएको इङ्गित गर्छ । नफुल्नु माया मनभरि फुल्यो शब्दमा जीवनमा गरिने मायालाई जगतमा फुल्ने फूलसँग उपमा र उपमेय अलङ्कारको संयोजन दिएको छ । मायाले नै विश्रास र भरोसाको सिर्जना गर्छ भन्ने भावलाई अन्तराको अन्तिम पदावली यो जुनी तिम्रै भर भन्ने पदावलीमा पाइन्छ । अन्तिम हरफमा साथी सहेलीसँग दोधारमा परेकी नायिकाले सल्लाहको लागि हार गुहार गरेको छ । देखाउने माया र भगाउने माया गरी मायालाई दुई प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ । वासनात्मक प्रेम र भावनात्मक प्रेममध्ये कुन प्रेमलाई रोज्ने भनी परामर्श मागिएको छ । भगाउने मायाले जीवनका लागि गरिने प्रेम, सत्यम् शिवम् सुन्दरम् सहितको प्रेमलाई सङ्केत गरिएको अनुभूति हुन्छ । गीतका सबै अन्तरा र स्थायीहरू १६ अक्षरको एक पाउ र अन्त्यानुप्रासयुक्त दुई पाउको एक श्लोक हुने झ्याउरे छन्दमा छ । गायनमा यसलाई लिम्बूको पालाम, धाननाच, राईको चण्डी गरी तीन फरकफरक लयमा फरकफरक अन्तरा गाउनु यो गीतको वैशिष्ट्य हो ।

गीतका शब्दलाई गायिकाको संस्कृति र मातृभाषाले न्याय गरेको छ । लिम्बू चेली झुमाले पोथी आवाज दिनु र चापागाईं बाहुनले भाले आवाज दिनुले काफ्लेले लिम्बूकी चेली त्यो पनि गायिकालाई फकाएको हो कि जस्तो बनाएको छ । गीतहरूमा प्रयुक्त निपात हा, हाहा, पो आदिले जनजीब्रोको जैविक स्वाद पस्केको छ । हौ लाई हाउ, झिंगटीलाई झिङगटी, कमाउँछुलाई कमाङ्छु, काफ्लेलाई काफ्लेउ, भन्छलाई भन्छअ, हलोले शब्दलाई हालोले, जोतेरलाई जोतरेअ., पराल न खर लाई पराल ना खर … चालमालाई चालमाआँ, नजानूलाई नाजानूउँ.. जस्ता खण्डेत्तर ध्वनिसहित गरेको प्रस्तुतिले गायनमा जादू थपेको छ । आवृत्तिमा पहिलो पल्ट नेपाली टोन र दोस्रो पल्ट लिम्बू टोनको प्रयोग गरेर नेपाली भाषालाई पनि न्याय दिएकी छन् । नेपाली टोनमा गाएका गीतहरूमा पनि गायिकाको पहिलो भाषाको प्रभाव पर्दा गीत घाम, छाया, सिसिमे पानी र कुहिरो बोकेको हरियो पहाडझैं लाग्दछ । गीतमा पाइने उतार–चढाव, उठान–वैठान, सुर, तान, अनुतान र आवश्यक स्थानमा कम्पनले शब्दहरूमाथि फेरि पनि गायिकाको अवाजले पूर्णतः मधुर महक थपेको छ । “हाउ… फकाइ पो लान्छु भन्छ हौ काफ्ले जानू कि नाजानू…” यस हरफमा तीनपटक निपात दोहोरिँदा र शब्दानुकूल टोन दोहोरिँदा स्रोतालाई सत्चितानन्द परव्रह्मको दर्शन गराउँछ ।

झुमा लिम्बूले नगाएको भए यो गीत जीवनजस्तै बन्ने थिएन । गीत सुन्दै जाँदा गीतको मञ्चीय नायिकाको रुपमा गायिका नै गोलो पात्र भए झैं लाग्दछ । युवराज काफ्लेले लिरिक्सको स्थायी लेखेर प्रारुप कोरेको भए पनि शब्दसँग गायिकाको जीवन छमछम पाउजु बजाएर ननाचेको भए अरु गीतजस्तै यो गीत पनि सामान्य सुनिने थियो । सुजन चापागाईंले आफ्नो अन्तरामा दिएको आवाजमा पनि पर्याप्त शक्ति छ । ‘ऊनको स्वीटर’ जस्तो मौलिक चलचित्रमा नेपालका उत्कृष्ट अभिनय कलाकार विपिन कार्की र मेरिना मगरको अभिनय र पहाडी जीवनको क्यान्भासमा छायाङ्कन हुनुले प्रस्तुत गीत जनमनको माया बटुल्न थप सफल हुनुको कारण पनि गायिकाको शक्तिशाली प्रस्तुति नै हो । वर्तमानमा जस्तै आगतमा पनि स्रोता र दर्शकहरूको माया पाइरहने छ । तालवाद्यको रुपमा मादल, स्वरवाद्यको रुपमा मुरली र सुरवाद्यको रुपमा सारङ्गी अनि मुर्चुङ्गा, झ्याली, च्याब्रुम, विनायोको संयोजन गराउँदै जनजीवनको हार्दिक पहिचानको पक्षसँग गीतलाई जोड्ने सङ्गीतकार प्रति पनि सम्मान गरौं । २५ वर्षको गायन साधनापछि खेम गुरुङले एकादशी बजारमा पाएजस्तै उत्कृष्ट उपलब्धि हासिल गरेकोमा झुमा बहिनीलाई बधाई छ ।

खाँदबारी, कोशी