दुर्गालाल श्रेष्ठ

कवि दुर्गालाल श्रेष्ठको जन्मको प्रसङ्ग नै अलि असाधारण छ । उनको जन्मको कुरा गर्दा कुनै नाटकको दृश्यझैं लाग्छ ।

काठमाडौं सहरको एउटा निम्नमध्यम वर्गीय परिवार, जसमा एउटा लोग्ने, एउटी स्वास्नी र तिनका केही ससाना सन्तानहरू थिए । लोग्नेचाहिँ सखारै केही मिठाई, सागसब्जी किनेर ल्याई आफ्नो सानो पसलमा बेच्थ्यो । उनीहरूको घर वरिपरिका घरहरूमध्ये पनि सबभन्दा होचो र सानो थियो । केही कारणवश उनीहरूको घरसँग टाँसिएको घरवालाले घर बेचेर जान चाह्यो र उनीहरूलाई घर किन्न अनुरोध गर्यो । उनीहरू घर किन्न त चाहन्थे तर पैसा भने पुग्दो थिएन । त्यस बेला त्यस घरको मोल पनि त्यस्तै एक–डेढ सय मात्रै थियो । तर उनीहरूसँग पचास रूपैयाँ मात्र थियो । त्यसैले लोग्ने चाहिं गयो आफूले सधैं सेवा गर्ने मालिकसँग केही सापटी माग्न गयो। साहूले दिन्छु पनि भन्यो । तर समयमा नदिएकोले फेरि भन्न गयो । साहूले भन्यो “तँलाई दिन्छु भने पछि दिइहाल्छु नि ! ल त्यो बेच्ने मान्छे बोलाएर ल्याऊ,” साहूले केही कागज गराएर पैसा दियो र साहूको जयजयकार गर्दै उनीहरू त्यो घरमा बस्न पनि थाले ।

तर एक साल नबित्दै त्यो साहूले तिनीहरूलाई घर खाली गर्न भन्यो । वास्तवमा साहूले कागज बनाएको त सापटीको नभई घरै उसको नाममा पो गरेको रहेछ त ! अशिक्षा र त्यसभन्दा पनि बढी साहूलाई पूरा विश्वास गरेको कारण उनीहरू नराम्ररी खाल्डोमा परे । साहूले जाऊ भनेपछि जानै पर्यो । उनीहरू घर खाली गर्न थाले ।

यसै क्रममा एउटा सानो सन्दुक झ्यालबाट झार्नु थियो । लोग्ने चाहिं माथि झ्यालबाट सन्दुकलाई डोरीले बाँधेर खसाल्दै थियो । स्वास्नी चाहिं तल उभिएर सन्दुक थाप्दै थिई । यत्तिकैमा डोरी चुँडेर सन्दुक तल खस्यो । त्यसले सन्दुक थाप्दै बसेकी गर्भवती स्वास्नीको पेट थिचिन पुग्यो । त्यो सन्दुकको थिचाइले ब्यथा सुरु भयो र त्यसै कारण असमयमै एउटा बालकको जन्म भयो ।

त्यही बालक नै थियो – आजका सुप्रसिद्ध कवि दुर्गालाल श्रेष्ठ । त्यो दिन थियो ने. सं. १०५६ दिल्लागा एकादशी (वि.सं. १९९२ साल साउनकृष्ण एकादशी) र स्थान काठमाडौंको न्हैकंतलाको चाबहालको दथुननी । उनलाई जन्म दिने मातापिता थिए — आशामोती श्रेष्ठ र गणेशलाल श्रेष्ठ ।

आफ्नो जन्मको विषयमा बताउँदै कवि दुर्गालाल भन्छन्, “मान्छेलाई आफ्ना दुइटा कुरा थाहा हुँदैन भनिन्छ – एउटा जन्म र अर्को मृत्यु । यो मेरो जन्मको कथा मेरी आमाले बडो दुःखपूर्वक सुनाएकी थिइन् । मलाई त्यो सुनाएको क्षण मेरा आँखामा यति झल्झल्ती छ — भरखरै सुनिरहेझैँ लाग्छ ।”

उनको जन्मको यस घटनाको विषयमा उनले एउटा कविता पनि लेखेका छन्, जुन ”किरमिरे धर्साहरू” कवितासङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित छ ।

एकतमास म हेर्दै गर्छु
तिम्रो तस्बिर जब आमा,
मधुर वेदना छाएजस्तो हुन्छ
ज्वलित मेरो आत्मा !

शीघ्र स्मृतिको आँचल पक्री पुग्छु
म अनि त्यो विगतमहाँ,
हाम्रो बुइँगल, साँझ परे पनि
चुलो चिसो नै देख्छु जहाँ !

तिम्रो काखैमा पल्टी म
सुँकसुँक गर्दै अनि रुन्छु,
शिरमा सुमसुम गरी तिमीले
बोलेको म अझै सुन्छु–

‘छोरा ! तिम्रो जन्मै जुन भो
बिल्कुल असमयमा नै भो !
किन भो ? यो पनि सम्झी राख्नू
शोषणले गर्दा नै भो !

कस्ता हुन्छन् यो पनि सम्झ
टोले ठूला–ठालुहरु ?
तीभन्दा बरु जाती हुन्छन्
जङ्गलका ती भालुहरु !

तिम्रा बाबा दङ्ग परेथे
हामीलाई घर किन्न
सेठबाट भो कर्ज निगाहा
ठयाम्मै रुपियाँ पचपन्न !

अनि त्यो घरमा गर्दै बास
छाकै काटी तिर्न रिन,
पैसा जम्मा पारिरहेको
मात्र भएथ्यो वर्ष दिन ।

तर उसको गुलियोले हामी
बल्छीमा पो अड्केछौँ !
घरको कागज हेर्दा त्यसमा
नाउँ त उसकै पो देख्यौँ !

मानिसको, मानिसकै ऊपर
यो कस्तो धुत्र्याइँ अहो !
किन्तु निहत्था हाम्रो त्यो क्षण
बल नै यौटा सहनु थियो !

‘दानी’ को यो शैतानीले
हामी क्षुब्ध अवश्य थियौँ,
मौन छ ईश्वर, आखिर
हामी घरबाटै उठिबास भयौँ !

रुनु–हाँस्नु हुँदै सामानहरू
सब ओसारपसार गर्यौँ,
बाँकी सन्दुक झ्यालैबाट
तल ओसार्न तयार भयौँ ।

डोरी चुँडिई तर सन्दुकले
मेरो पेटैमा थिचियो !
त्यही चोटले छोरा, तिम्रो
बेला नहुँदै जन्म भयो !

हैन तिमी हुर्केको कारण
केवल मेरो वात्सल्य,
शोषणमोचनको पनि त्यसमा
निहित छ मेरो तात्पर्य !’

बुवाको नाङ्लो पसल

दुर्गालाल श्रेष्ठ एक कार्यक्रममा मन्तव्य व्यक्त गर्दै

आफ्ना बुवालाई सम्झँदै कवि दुर्गालाल भावुक हुँदै विगतको कथा सुनाउँछन्ः

बाथ रोगले पीडित उनका बुबा बिहान उज्यालो नहुँदै उठेर सीतापाइलातिर हिँडेर जान्थे । थायमदुदेखि सीतापाइलासम्म हिँडेर जाने–आउने सजिलो कुरा होइन । तर तरकारीको थोक बिक्री त्यहीँ हुन्थ्यो । अनि अहिले जस्तो यातायातको साधन त्यसबेला थिएन ।

उनका बुबाले त्यहाँबाट एक डाला तरकारी किनेर ल्याउँथे । उज्यालो भएपछि आफ्नो सानो पसल खोल्थे । नाङ्गलोमा तरकारी र अन्य ससाना सामान फिजाउँथे । एकातिर दाउराका मुठा बेच्नराख्थे । दिनभरि पसलमा बस्थे । बुबाको त्यही कमाइले हाम्रो परिवार चल्थ्यो ।

दुर्गालाल भन्छन्, “रात नपरी बुबा घर फर्केको हामीलाई कहिल्यै थाहा भएन । सधैं कमाउनमा तल्लीन हुनुपर्दा छोराछोरी के गर्दैछन् भन्ने भेउ पाउने फुर्सद पनि उनलाई भएन, त्यसैले हामी पनि सीधा बाटो हिँड्न नजान्ने जस्तै भयौं । बुबाले हामीलाई पढसम्म पनि भन्दैनथे । पढाउन नचाहेर होइन, पढ भनेपछि त्यसको लागि केही खर्च गर्नुपर्ला, कापी–कलम किनिदिनुपर्ला भनेर हो, जसको लागि उनी समर्थ थिएनन् । नभए कुन चाहिं बुबाले आफ्नो छोराछोरी पढेको हेर्न चाहँदैन होला र ?”

गरिबीको सजाय
उनको बुबा साहुहरूमा धेरै नै निर्भर थिए । उनको जन्मभन्दा अघिको अर्को एउटा घटना पनि उनकी आमाले सुनाएकी छन् । त्यसबेला उनीहरूको टोलनजिकै एउटा गल्लीको कुनामा कोठी थियो । राणाहरूको चाकडी गर्न जाने समाजमा प्रतिष्ठित भनिएका मानिसहरू त्यो कोठीमा जान्थे ।

कोठीमा धेरै नै जथाभावी हुनथाल्दा पुलिस आए । कसैले त्यहाँको अँध्यारोको फाइदा उठाएर पुलिसलाई पनि कुटेर भगाइदिए ।

उनीहरूलाई थाहा थियो पुलिस फेरि फौज लिएर आउनेछ । उनीहरूले पसलमा बसिरहेका उनका बुबालाई ‘पुलिसहरूले कसले पिटेको’ भनेमा ‘मैले हो’ भन्देऊ भनेर सिकाए । उनका बुबाले साहुहरूले भनेजस्तै बोले । अनि त उनका बुबा जेल परे । जेलभित्रै पनि काम गरेर उनका बुबाले घर चलाउने पैसा पठाउनुहुन्थ्यो रे ! उनकी आमाले यस्तै यस्तै दुःखका कुरा सुनाएको उनलाई अझै झल्झती आइरहन्छ ।

जन्मघर
राजधानीको व्यस्त बजार असन नजिकैको न्हैकंतलाटोलमा दुर्गालालको जन्म भएको थियो । सहरको आफ्नै किसिमको सम्पन्नता र दरिद्रता हुन्छ । बाहिरबाट हेर्दा सहर गाउँभन्दा कता हो कता सम्पन्न देखिन्छ तर सहरको दरिद्रता कतिपय अवस्थामा गाउँको अभावभन्दा धेरै दुःखदायक हुन्छ ।

असन नजिकैको न्हैकंतला टोल भने पनि उनको घर त्यस टोलको चाबहालभित्रको एउटा सानो चोक दथुननीमा थियो । चोकभित्रका चारपाँच घरमध्ये पनि सबभन्दा दुब्लो र पुड्को घर उनकै थियो । माटोको त्यो पुरानो घरको प्रत्येक तला होचा थिए, निहुरेर हिँड्नुपर्ने गरी । कवि आफ्नो जन्मघर सम्झँदै भन्छन्, “सबैतिर उज्यालो भइसक्ता पनि हाम्रो घरमा बिहान भएको हुँदैनथ्यो । तल रछान थियो । घरपस्ने ढोकैनिर अर्काको शौचालय थियो । त्यसैले गर्मी सुरु नहुँदै पनि मेरो घरमा लामखुट्टे आउँथे ।”

दुर्गालालले बाल कविता लेख्ने क्रममै आफ्नो त्यो जन्मघरलाई व्यङ्ग्य गर्दै लेखेका छन्ः

जिमि ला भाइ सा ! क्या जक मज्जा !
साःगाः दथ्वी छेँ !
साःगाः साःगाः माःमाः हना
स्वांमाः क्वखाय् थें !

(श्रोतः दुर्गालाल श्रेष्ठ, ताइभाबा, (काठमाडौंः ज्योति पुस्तक भण्डार, ने.सं. १०८६), पृष्ठ २३–२४ ।)

सो व्यंग्यात्मक बाल कविताको नेपाली अनुवाद यस्तो छः

हाम्रो त आहा ! कस्तो मज्जा !
रछान बीचमा घर !
रछानैको माला पहिरी
बसे जस्तो वर !

हावा चल्नासाथै उठ्छ
फोहरको हरक
झ्यालबाट पसी कोठा
पार्छ नरक

संगीत सम्मेलनझैं दिउँसो
झिंगाको भनभन
राति फेरि लामखुट्टेको
चल्छ है गनगन

छेरौटी मैँया भित्र्याउने
दैलोझैं सुन्दर
तिम्रो पनि छ कि साथी
हाम्रोजस्तो घर ?

(मूलतः नेपालभाषाका लेखक आर. मानन्धर दुर्गालाल श्रेष्ठ विषयक शोधार्थी हुन् । नेपालीमा उनको ‘क्षितिजको स्पर्श’ पुस्तक प्रकाशित छ ।)