उत्तर आधुनिक कालीन स्रष्टा बिपी कोइराला नेपाली कथा इतिहासमा नवीन र ऐतिहासिक विशिष्टता कायम गर्ने मनोवैज्ञानिक यथार्थका प्रवर्तक छन् ।

मनोवैज्ञानिक आख्यानका क्रममा कोइरालाका केही कथा तथा उपन्यासमा मधेशको मैथिली भाषा,  भेषभूषा, संस्कृति, संस्कार, परम्परा, जनजीवन, वस्तुस्थिति र सांस्कृतिक परिवेशको प्रधानता छ । अन्धविश्वास, कर्मकाण्ड र मूर्तिपूजा विरोधीका रूपमा प्रस्तुत हुने कोइरालालाई पहिले मनोवैज्ञानिक रोचकता पैदा भई फ्रायडबाट आकर्षित हुँदै साहित्यिक जीवनको बिहानीमा ठूलो प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

पुरुषप्रधान समाजमा नारीको जटिलता त्यसबाट मुक्तिको आकांक्षा कोइरालाका कथाको ध्येय पाइन्छ । बालविवाह र अनमेल विवाहका कारण समाजले भोग्नुपरेको विकराल स्थितिबाट छुटकारा पाउनुपर्ने आकांक्षा प्रस्तुत छ । उनका आख्यानमा निम्न, मध्यम र उच्च वर्गीय पात्रमा देखिएको विषमतालाई हटाई समतामूलक समाजको परिकल्पना छ । उमेर र समयअनुसार प्राप्त हुनुपर्ने व्यक्तिका आकांक्षालाई दमित गर्नुहुँदैन भन्ने मान्यता उनको  ‘दोषी चश्मा’ (२००६) र ‘श्वेतभैरवी’ (२०३९) कथासंग्रहमा मुखरित छ ।

कोइरालाका ‘दोषी चश्मा’  कथासंग्रह अन्तर्गतको ‘पुस्तक’ तथा ‘मधेशतिर’ र ‘श्वेतभैरवी’ कथासंग्रहको ‘श्वेतभैरवी’ र ‘सान्नानी’ कथामा मधेशीको मनोविज्ञानलाई स्थान दिएका छन् ।

‘पुस्तक’ कथामा मधेशका ग्रामीण जनजीवनको मृदुल स्वभाव, सेवाभाव, परिवेश, अशिक्षासँगै कोशी नदीको बाढीले हुने धनजनको क्षतिमा सहयोग र सहानुभूतिका लागि कथाकार स्वयम् बाढीपीडितको घरमा बास लिन्छन् । कथाकार कोइरालाले कथामा व्याप्त अशिक्षा उजागर गर्दे किसानले दमका रोगले मृत्यु भएको छोराद्वारा राखिएको डाबर औषधिको विज्ञापनको पुरानो कागजको टुकडालाई समावेश गरेका छन् ।

त्यस्तै कथामा बाढीको रौद्र रूप र बाढीले किसानको खेत मात्रै होइन चौपायासमेत बगाउने गरेको किसानको पीडा व्यक्त छ । ग्रामीणको सरल स्वभाव, सेवाभावको चित्रण गर्दे किसानले कथाकारप्रति कृतज्ञता प्रकट स्वरूप भनेका वाक्य – “म त गर्न सकिनँ, बाढीले चौपाया बगाएर लगिसक्यो, दूध र दही केही पनि छैन ।” ले तराई मधेशको आतिथ्य संस्कारको परम्पराको बोध गराएको देखिन्छ । कथामा मच्छरको बिगबिगी, कालाजार, मलेरिया जस्ता रोगको भयावह अवस्थालाई पनि दर्शाइएको छ ।

‘मधेशतिर’ कथामा तारुण्य र यौन वितृष्णाका कारण उत्पन्न मनोभाव व्यक्त छ । कथामा घरबारविहीन कुल्ली, मगन्ते भोकले छटपटिएर रोजगारी पाउने आकांक्षा बोकी मधेश झर्ने गर्छन्, त्यही हूलमा एउटी विधवा पनि नयाँ घरजम गरी श्रीमान्, घरबार, बालबालिकाको जन्म र अर्थोपार्जनको आकांक्षा राखी मधेश झर्दे गरेको मनोविज्ञान प्रकट छ । विभिन्न स्थानबाट पाँच जना एउटै लक्ष्य लिई एउटै स्थानमा भेट्नु र भोक र बेरोजगारीबाट राहत पाउन मधेशलाई गन्तव्य बनाउनुलाई प्रतीकात्मक रूपमा मधेशलाई रोजगार र अन्नजलको आशाको केन्द्रतर्फ संकेत गरिएको छ । भोक र अभावग्रस्त कुल्ली मधेशको परिवेशले रोमाञ्चित भई मधेशको खेतखलिहानले रोजगारी, खेती गरी

जिउन सकिने रोजगारीमूलक सभ्यताको आख्यान पाइन्छ ।

घरबारविहीन, अन्नको अभावमा पहाडबाट मधेश झर्नु बाध्यात्मक अवस्था रहेको छ । यसले राष्ट्रको गरिबी, बेरोजगारी र अशिक्षाको झल्को पनि दिन्छ । मधेश झरेपछि रोजगारी प्राप्त हुने, गरिबीबाट त्राण पाउने आशालाई कथाकारले मधेशतिर कथामा चित्रण गरेका छन् । यस कथामा विधवा महिलाको विवाह गर्ने सपना मात्र नभएर पहाडी भू–भागमा खान नपाएको भयावह स्थिति चित्रण पाइन्छ ।

बिपी कोइरालाको ‘श्वेतभैरवी’ रतिरागात्मक कथा हो । यसमा मानवीय यौन अचेतनको खोज र चेतन, बालमनोविज्ञानलाई समेटिएको छ । कथामा म पात्रसँगै मधेशको मैथिली भाषी फगुनी प्रमुख पात्र छन् । म पात्रका नोकर लेलहाको छोरी फगुनीको केवट जातिको संस्कृति अनुसार सानै उमेरमा चुमौन भई गौनाको प्रतीक्षारतको अवस्था छ । फगुनी दमित यौन अचेतन बन्न पुगेकी छन् । यौन अचेतनग्रस्त श्वेतभैरवीरुपी फगुनी म पात्रलाई दुल्हा भन्दै आक्रमण गर्छिन् । यस प्रकारले फगुनीलाई श्वेतभेरवी स्वरूपमा गलत सामाजिक संस्कारप्रति चुनौती दिइएको छ ।

कथामा केवट जातिको संस्कारयुक्त पात्र र परिवेशले तराईको मैथिल संस्कृतिलाई अंगीकार गरिएको छ । म र फगुनी पात्रको संवादमार्फत केवट जातिको वैवाहिक संस्कारलाई प्राथमिकता दिइएको पाइन्छ  । यस कथाले सामाजिक कुसंस्कार र त्यसको परिणाम देखाएको छ ।

‘सान्नानी’ कथामा बालमनोविज्ञानका साथै सांस्कृतिक, प्राकृतिक, भेषभूषा, भाषा, ग्रामीण जीवनको स्वच्छता र मधेशीपनको संयोजन छ । सामान्य नारी मनोविज्ञानको गहिराइमा कथामा बनारसदेखि दीपनगर सम्मको प्रसङ्ग छ ।  मैथिली लवजको व्यापकता रहेको यो कथामा मनौती, तडका, पछबरिया टोल, पूबरिया टोल,डाइन, ए रे छौडा , ए गे छौडी, मचान,खरिहान, ओरहा जस्ता शब्दको प्रयोगले मधेशको रहनसहन, बोलीबचन, भाषा मनोविज्ञानको चित्रण पाइन्छ । यस कथाले मानिस नीति निर्दिष्ट रहेको कुरालाई प्रमाणित गरिएको छ ।

यसका अतिरिक्त कोइरालाका कथा र उपन्यासका पात्रले मुनरिया, नरेन्द्र, दिवानजी, नजरिया मुसलमान, जमुनिया, बतहिया चमाइन, किसनाले मधेशको प्रतिनिधित्व गरेको छ । व्यक्तिवाचक नामलाई अपभ्रंश गरी प्रयोग गरिने मधेशपनलाई पनि कोइरालाले दर्शाएका छन् ।

कोइरालाका उपन्यासमध्ये ‘नरेन्द्र दाइ’ तराईको ग्रामीण भेगका समाज, जमिनदार र ‘मोदिआइन’मा महाभारतकालीन प्रसङ्गलाई आधारभूमि बनाएका छन् । नरेन्द्र दाइ कोइरालाका उपन्यासहरू नरेन्द्रदाइ, बाबु आमा र छोरा, तीनघुम्ती, हिटलर र यहुदी, सुम्निमा र मोदिआइनमध्ये नरेन्द्रदाई तराई–मधेश परिवेशप्रधान उपन्यास रहेको छ । ग्रामीण परिवेश, जमिनदारको मनोदशाका पात्रको संयोजन यसमा पाइन्छ । मुख्य पात्र नरेन्द्र हठी मनोदशा भएका जमिनदार पात्र रूपमा छन् । नरेन्द्र ग्रामीण क्षेत्रमा पनि आधुनिकतालाई अँगालेका छन् । नरेन्द्रकी श्रीमती गौरी ग्रामीण परिवेशमा हुर्केकी कारण राम्री भए पनि नरेन्द्रलाई आकर्षण गर्न नसकी जीवनभर परित्यक्ता र उपेक्षित पात्र बन्न पुगेकी छन् । उपन्यासमा गौरी, मुनरियालाई मधेशी धानुक, कुर्मी समाजको नारी पात्रको रूपमा प्रतिनिधित्व गराइएको छ ।

कोइरालाले मुनरियालाई स्वअस्तित्वका लागि सचेत नारी पात्रका रूपमा चित्रण गरेका छन् । नरेन्द्र श्रीमती गौरीप्रति आकर्षित नभई नोकर्नी मुनरियाप्रति आकर्षित छन् । मुनरिया विवाहित, गौनाका लागि प्रतीक्षारत छन् । अशिक्षित भए पनि अन्तर्मुखी ज्ञानयुक्त भएका कारण जमिनदार नरेन्द्रको प्रेयसी बन्न पुगेकी छन् । मुनरिया दृढ चरित्र भएकी कारण नरेन्द्रलाई प्राप्त गरी सन्तुष्ट नभई स्वअस्तित्वका लागि सचेत हुन्छिन् । उपन्यासमा गाछ तर, दांती लागब, कर्चीके टाट,खर जस्ता मैथिली शब्द प्रयोग गरिएको पाइन्छ । ‘नरेन्द्रदाइ’ उपन्यासमा मधेशको स्थानीय चाडपर्वलाई सांस्कृतिक पक्षका रूपमा उल्लेख गरिएको छ ।

उपन्यासका बालपात्र सान्नानी नजरीया मुसलमानकी श्रीमतीसँग गरेको संवाद: “हेगे ओ ताजिया लेल छौ की ? ( त्यो ताजियाका लागि होइन? ), कहिया हैतौक एहिबेर  हासेन हुसेन ? ( यसपटक हासेन हुसेन कहिले हुन्छ ?)” ले सांस्कृतिक पक्षलाई समेटेको छ । चैत हे सखी फूलल बेली, करत मधु गुजार हो, भँवरा करत गुजार हो  जस्ता चैती गीत आञ्चलिकताको दृष्टान्त बन्न पुगेको छ । कोइरालाले बारहमासा अन्तर्गत चैती गीतलाई अभिव्यक्त गरी यसको वैभव र ऐश्वर्यलाई दर्शाएको पाइन्छ ।

कोइरालाको लघु उपन्यास ‘मोदिआइन’ संस्मरणात्मक शैलीमा लेखिएको उत्कृष्ट रचना हो । महाभारतकालीन घटनालाई मिथकीय आधारमा लेखिएको मोदिआइन उपन्यासमा भारत बिहारको दरभंगा क्षेत्रको परिवेशलाई केन्द्रबिन्दुमा राखी स्थानीय हडाही पोखरीलाई महाभारतकालीन कथासँग जोडिएको छ । मानवीय मूल्यको प्राण प्रतिष्ठाको पक्षमा उभिएको यो उपन्यासमा कोइरालाको धार्मिक धारणा, राजनीतिक विश्वास, सामाजिक मान्यता,पारिवारिक जीवन, मुलुक र त्यसका बासिन्दा सबै नागरिकप्रतिको धारणा छ ।

मिसिरजी भन्ने एक जना पाको मान्छेसँग एउटा उत्सुक केटो (म) दरभंगा पुग्दछ, दरभंगामा मोदिआइनको घर–पसलमा बास बस्छन, पसलनिर कञ्चन पानी भएको निकै डरलाग्दो हडाही पोखरी छ, राति सुत्ने वेलामा बालक (म) तर्सिएर डराएकाले मोदिआइन कथा सुनाइ उसलाई सुनाउँछे, कथा  सुन्दा सुन्दै बालक(म) निदाउँछ, बिहानीपख सबेरै बालकलाई उठाएर मिसिरजी भोलिपल्टै फेरि विराटनगर नै फर्कन्छन् ।

विराटनगरमा केटालाई साथीहरूले दरभंगामा के देखिस् भनेर सोध्दा बालक मोदिआइन देखे भन्ने सहज जवाफ दिन्छ, अरू सुन्नेले मोदिआइनको गम्भीरता नबुझीकनै केही हलुको ठट्टा सम्झेर हाँस्छन्, कथावस्तु यत्तिकै टुंगिन्छ ।

(म) बालकै छ भन्ने कुरामा पनि उसले दरभंगा जान गरेको हठ बाटामा मिसिरजीको सहारा खोजेको, बाबु, बबुआ, नानी जस्ता शब्दले स्नेहपूर्ण रूपमा (म)  सम्बोधित भएको, मोदिआइनले भान्सा गराउँदा केटाकेटीले ठूलालाई पर्खनुपर्दैन भनेको, ए बी सी डी पढ्दै गरेको आदि कुराबाट र एक्लै सुत्दा तर्सने एवं कथा सुनेर आनन् मानी निदाउने बानीले पनि (म) को बाल्यजीवनको प्रकृति स्पष्ट गर्दछ । कुरुक्षेत्र युद्धमा मारिएका पतिको खोजमा लाखौं नारीको प्रेतात्मा आफ्नो अनन्तको बैधव्यको व्यथामा सधैं भुवनमा भौंतारिरहेकी छन् ।

महाभारतकालीन एउटी पतिवियोगी विधवा युगौंदेखि आफ्नो पति लडेको स्थल अर्थात हडाही पोखरीको किनारमा बस्छिन, सधैं बसिनै रहने उद्गार पाइन्छ । यसमा मोदिआइन, मछुवारिन र नारी तीन युग, तीन प्रसङ्गलाई नारीहरूको  समान पीडामय व्यथासँग एकाकार गरिएको छ, जहाँ मानवता युगौंदेखि छटपटाई रहेको छ, घाइते छ ।

कोइराला मधेशी धरातलीय परिवेशमा हुर्केका कारण तत्कालीन समाजको सोच, चिन्तन, आर्थिक र यौनिक शोषण उनको कृतिको मनोविज्ञान बन्न पुगेको छ । कोइरालाका साहित्यिक सहायक भारतीय साहित्यकार फणिश्वरनाथ रेणुको भूमिकालाई पनि परिवेश बोधको सारथीका रूपमा लिन सकिन्छ । रेणुकै अनुवादमा हिन्दी स्तरीय पत्रपत्रिकामा कोइरालाका कथाहरू प्रकाशित भएको कुरा कोइरालाले नेपाली क्रान्ति-कथाको भूमिकामा उल्लेख गरेका छन् ।

ई.सन १९३५ देखि ३० दिसम्बर १९७६ सम्म कोइराला र रेणुबीच सम्पर्क र सद्भाव कायम रहेको र  विराटनगरबाट भारत गएपछि रेणुले मैला आँचल नामक उपन्यास लेखन गरी गोदानका लेखक प्रेमचन्दको हाराहारीमा स्थापित भएको तथ्य पाइन्छ । कोइरालाको साहित्यमा आफ्नो परिवेशप्रतिको बुझाइ र अनवरत सम्पर्कको जुन चित्र पाइन्छ त्यो कालको दस्तावेज हो ।

मूलतः उपन्यास, कथा, कविता, जीवनी लेखकका रूपमा नेपाली वाङ्मयका विशिष्ट र विलक्षण स्रष्टा कोइरालाका कृतिहरूमा मधेशको माटो र मुटु दुवै पाइन्छ जसमा उनी उदार र संवेदनशील, व्यक्ति मनको चिरफार र व्यक्तिको मनोलोकको विचरणका साथै आफ्ना वैयक्तिक धारणालाई पात्रका माध्यमले कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।