मेरो मनले मलाई नै सुस्तरी भन्यो – ‘आयो निदुली तेरो काल ! निदुलीको कथा कानमा आएर वाचाल हुँदै भयो । म झसङ्ग भएँ । लौ खा अनिता ! तैँले तेरै हुर्मत लिने भइस् ? चोक्टा खान गएकी बूढी झोलमा डुबेर मरेको उखान त खुब सुनेकी थिइस् तर आज आफैँ झोलमा डुब्न आइस् ।

मनको दुरूह अवस्था देखेर सँगै बसेकी साथी वक्ता सरसलाई खुसुक्क सोधेँ, “सरस म्याम मलाई त कस्तो जाडो लागिरहेको छ । गोडा पनि थरथर गरेका छन् । हात छाम्नु त हिउँमा चोपलेका जस्ता छन् ।“

मेरो कुरा सुनेर सरस म्याम सम्झाउनुभयो, ‘नडराउनू न तपाईँले राम्रो बोल्नुहुन्छ । अलि अलि डर सबैलाई लाग्छ । मलाई पनि लागेको छ । यतिका वर्ष नौ र दशका विद्यार्थीहरूलाई पढाएकी छु तर यो बौद्धिक माहौलमा उभिएर बोल्न मलाई मात्र होइन सुधा म्याम र साबित्रा म्यामलाई पनि अलिअलि दकस त भैहाल्छ नि ।”

सरस म्यामले मेरो हात चपक्क समातेर हिम्मतको तातो स्पर्श थपक्क राखिदिनु भयो ।

‘एक्लो माहारथी’का महेश क्षितिज कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै हुनुहुन्थ्यो । मभन्दा अगाडि सुधा म्यामको पोलो आयो । सुधा म्याम पनि अलि अलि डराएको जस्तो देख्दै थिएँ । आफ्नै मनको भयसँग सिँगौरी खेल्दै थिएँ म । अनि सुधा म्यामले कसरी बोल्दै हुनुहुन्थ्यो भन्ने कुरा पनि सुन्न सकेकी थिइनँ । मुटुमाथि ढुङ्गा राखेर जो बसेकी थिएँ । सुधा म्यामलाई पुलुक्क हेरेँ । उहाँको बोली पनि कम्पित भएको झैँ लाग्दै थियो । हुन त मेरो मनमा डर पसेर होला मेरा आँखाले सर्वत्र डरै डरको साम्राज्य देख्दै थियो । सुधा म्यामको पालो समाप्त भएपछि कार्यक्रम सञ्चालक कवि महेश क्षितिज भन्दै हुनुहुन्छ – ‘वक्ताले आफ्नो कुरा चार मिनेटमा राखिसक्नु होला ।’

मेरो सात्तो गयो ।  राम ! राम !! राम ! २२० पृष्ठको पुस्तकमा सात खण्ड छन् । ती सात खण्डमा ३७ वटा निबन्धहरू छन् । अब चार मिनेटमा किताबलाई चिरफार गर्नु, यो कस्तो भुर्महत्ते ? ‘दिनभरिको शिकार कान्छो बाउको अनुहार’ भएको छ वक्तव्य दिने काम । पाठकीय प्रतिक्रिया त्यो पनि उम्दा तरिकाले प्रस्तुत गर्नु थियो आफूलाई ।

मेरो उत्साह जम्मै हराउँदै थियो । मृत्यु घोषणा गरेको कैदीलाई चौरासी व्यञ्जन खान दिनुजस्तै भएकाे थियो मेरो अवस्था । अब तीस पेजका कुरालाई तेह्रमा झार्नु पर्यो । पहिलो दिन गाडी सिक्न लागेको मान्छेलाई बाइरोडको घुम्तीमा सफलतापूर्वक गाडी घुमा भनेको झैँ लाग्दैछ, त्यो उद्घोषण । आत्मविश्वास पनि मरणासन्न हुँदैगयो । समयमा कार्यक्रम सक्नु पर्ने दबाब कवि महेश क्षितिजलाई छ, बराकठै ! कविको डरलाग्दो निर्देशन सुनेपछि ‘त्यसै त बुहारी भटमास खाएकी’ को अवस्थामा पुगेँ ।

त्रसित अवस्थामै थिएँ, मलाई मञ्चमा आमन्त्रित गरियो । इष्ट देवलाई स्मरण गर्दै म मञ्चमा उभिन पुगेँ । अचानक मेरा दृष्टि श्रोता बनेर बसेका ज्ञानका प्रशान्त सागरमा ठोक्किन पुग्छन् ।  भयातुर हुन पुगिहालेँ मेरा बा ! अनि थरथराउँदै सम्बोधन गर्दै गएँ  । मेरा आँखाहरूले नमन गर्न पुग्छन् सम्पूर्ण विद्वत् वर्गलाई ।

म देख्दैछु “उज्यालो अन्धकार” छरेर बसेकी कुमारी लामालाई । ‘हत्केलामा असार उमारेर’ बसेकी रजनी ढकाललाई । समालोचनाको बलियो कलम बोकेर मलाई नै हेरिरहेकी गीता त्रिपाठी म्यामले मेरो कानमै फुस्फुसाए जस्तो लाग्यो- “म एक्लो र उदास उस्तै ।“ अलि राहत मिल्यो ।

अझ अगाडि  देख्दैछु  ‘त्यो उज्यालो कर्णाली’ देख्ने विराट दृष्टि बोकेर बसिरहेका प्रतीक ढकाललाई। ‘अपरिचित अनुहार’ लिएर बसेका परिचित अनुहार महेश पौडेललाई । मेरो शान्तिको धुन धुलिट्याम भएका बेला ‘सन्तापको धुन बजाइरहेका’ अशोक थापालाई ।

अझ दृष्टिगोचर भयो, विश्वविद्यालयका आँखा भएर बसेका प्रा. डा.लक्ष्मण गौतमलाई । काँतर भएर अझ नियाल्दै थिएँ समालोचनाको क्षेत्रका बादशाहा भएर बसेका राजकुमार बानियाँलाई । म देख्दै थिएँ , बाह्रखरी देखाउँदै हाँसिरहेका राजेश खनाललाई ।

मेरा आँखा अझ कुना कुनामा पुग्छन् । भिन्न भिन्न क्षेत्रका प्रबुद्ध व्यक्तिहरू र त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरू मलाई सुन्दै हुनुहुन्छ भन्ने भाव मनमा उठ्ने बित्तिकै, म हतासिन पुगेँ  । मेरा गोडाहरू लगलग काम्न थाले । म अनुभूत गर्दै थिएँ गोडामा आएको १९९० र २०७२ को महाभूकम्पको त्रासदीपूर्ण कम्पन । मेरो मुखमा तातो रगत सल्बलाएको महसुस गर्दै गएँ । मैले लेखेर लगेको बुँदालाई त्यहाँ प्रस्तुत गर्ने अवस्था देख्दिनँ, अनि झन् आत्तिएँ । म केही नहेरी बोल्दै गएँ । किताब पढेका आधारमा आफूलाई लागेका कुराहरू भन्दै गएँ ।

जीउमा त्यस्तो कम्पन त्योभन्दा अगाडि उठेको थाहै थिएन । म सोच्न पुगेँ पक्कै म काँपेको सम्पूर्ण अग्रजहरूले देख्दै हुनुहुन्छ । अनि म स्पष्टीकरण दिन थालेँ, “म एक गृहिणी हुँ । म पहिलोचोटि यस्तो सभामा बोल्दै छु । म काँपेकी छु । म डराएकी छु ।“

त्यही बेला सभाहलबाट आवाज आयो, “अनिता बहिनी ! एउटा खुट्टामा उभिनू । गोडा काम्दैनन् । ठीक छ । डराएको देखिएको छैन । निर्भीक भएर बोल्नु ।”

पुलुक्क हेरेँ आवाज आएतिर । त्यो भरोसा दिलाउने आवाज थियो पर्वतीय नियात्राकार प्रतीक ढकाल सरको । सरको निर्देशनमा एउटा गोडाले उभिएर आफ्नो भनाइ राख्दै गएँ । आत्तिए पनि भन्न खोजेको जम्मै कुरा तोरीको डालो खनाए जसरी ह्वारह्वारती अभिव्यक्त गर्नसकेँ । सभाहलमा सबैका अनुहार नियाल्ने क्षमता त थिएन । अनि कतै नहेरी प्रस्तुत हुँदै गएँ । व्यक्त र अव्यक्त कुराहरू जम्मै भनेँ ।

–‘ २० वर्ष घरभित्र रहेकी एक आम गृहिणी हुँ । समालोचक ज्ञानु अधिकारीको कृतिमा एक गृहिणीले समीक्षात्मक टिप्पणी गरेको नौलो माहौल हो यो । मलाई ज्ञानु म्यामले विश्वास गरेर यहाँ ल्याउनु भएको छ । आज म मेरै डरलाई जित्दै छु । म बल्ल बुझ्दै छु पुस्तकको महत्त्व । यो पुस्तक आज भन्दा २० वर्ष अगाडि पढ्न पाएकी भए आज अनिता कोइराला पनि कुनै कलेजमा पढाउँदै गर्थी होली । यसरी काम्दिन थिई । निबन्धहरूले मलाई निकै छोए । निबन्ध लेख्ने कला सिकेँ । यो पुस्तकमा अस्तित्वको कुरा आएको छ । आफूले आफूलाई चिन्ने अवसर छ । यहाँ चेतनाको कुरा छ । स्वाभिमान, आत्मसम्मान र आत्मविश्वासको कुरा छ । सुतेर बसेका आत्मालाई जगाउने प्रज्ञाका कुराहरू छन् । निबन्ध पनि उपन्यास जस्तो लाग्छ । शब्दहरू चित्रात्मक भएर आएका छन् ।‘

केहीबेर अगाडि मलाई होच्याउने मेरो मन पनि विस्मित भयो मेरो आवाज सुनेर । अगिसम्म मलाई भन्दै थियो मेरै मनले “साहित्य नपढेकी मान्छे मञ्चासीन भएर साहित्यको बारेमा के बोल्छेस् अनिता उपहासकी पात्र होलिस् । हेर त सभाहलतीर नेपाली विषयका मूर्धन्य दिग्गजहरूलाई। यस्ता घाघडान विद्वानहरूको अगाडि तँ के बोल्छेस् तेरो कति नै ज्ञान छ र ?” अहिले मेरो मन शान्त छ । गोडाबाट त्यो भुइँचालो कता गयो गयो । ज्ञानु म्यामलाई हृदयतः आभार भनिरहेको छ । मेरो भनाइ सक्किएपछि सबैले स्याबासी दिनुभयो । कार्यक्रम निकै भव्य रह्यो ।

समीक्षकहरूको अन्तरक्रिया निकै मननीय भयो । साथी सरसले पनि उस्तै दमदार अभिव्यक्ति दिनुभयो । समय मागेरै उहाँले आफ्नो भनाइ पूरा गरेको देखेर मलाई उहाँको आत्मविश्वासलाई सलाम गर्न मन लाग्यो । सुधा म्याम र साबित्रा म्यामको भनाइ पनि सान्दर्भिक लाग्यो । सम्पूर्ण कार्यक्रमलाई निकै आनन्द मानेर सुनेँ । साथीहरू सबैले अर्ग्यानिक भयो अनिताको वक्तव्य । बोली मिठो सुनियो भन्दा आह्लादित भएँ । सरस म्याम भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘अनिता स्टाइल भयो’ ।

सबैले राम्रो भयो भनेर उत्साही बनाउँदा त्यो कम्पित हृदय पुलकित पनि भयो । अझ विश्वास र माया गरेर बोलाउनु भएकी ज्ञानु  म्यामले मायाको चिनो दिँदा प्रशान्ति भएर घर आएँ । अनि यो महत्त्वपूर्ण दिनलाई अक्षरमा बाँधेर राख्दै गएँ ।