आजको कवि र कवितादृष्टिको शृङ्खलामा हामी कवि सम्पदा रिजाल र कवि हेमन्त शिशिर प्रस्तुत गर्दैछौँ । कवि हमेन्त शिशिरले कवि सम्पदा रिजालको कवितामाथि आफ्नो दृष्टि राख्नेछन् । प्रस्तुत छ शृङ्खला:

चेतनालाई अभिव्यक्त गर्ने सबैभन्दा सरल माध्यम नै कविता हो । कविता आफैँमा एउटा मानविय चेत पनि हो ।
जैविक कोणबाट हेर्ने हो भनेँ संसारभरका मान्छेको बनोट र उनीहरूमा हुने जीवन प्रक्रियाहरू एकै किसिमका हुन्छन् तर अन्य दृष्टिकोणबाट संसारका हरेक मान्छेहरू फरक फरक छन् । मान्छेको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक अवस्थाले उसको मनोविज्ञान निर्माण हुन्छ र त्यसको प्रभाव उसको जीवनकालका हरेक कार्यहरूमा पनि केही हदसम्म रहन्छन् । यहाँ भन्न खोजिएको मुख्य कुरा के हो भने कुनै पनि व्यक्तिको सृजनामा उसको वरिपरिको वातावरणले विषेश प्रभाव राख्छ । आज म यहाँ पछिल्लो समय कविता लेख्दै गरेकी झापाकी कवि सम्पदा रिजाका दुई कविताहरू माथि केही सहमति अनि केही विमति प्रस्तुत गर्न गइरहेको छु ।

कविः हेमन्त शिशिर

१.कविता “रोस्ट्रम”
सम्पदा रिजालको कविता रोस्ट्रममा उभिएर हेर्दा यस्तो लाग्छ रोस्ट्रम एउटा विद्रोह हो, विद्रोह परिवर्तनका लागि गरिन्छ र यसका अनेकौं प्रकारहरू छन् । विद्रोह गर्दा कस्तो बाटो रोज्ने त्यो व्यक्तिको इच्छामा निर्भर हुन्छ रोस्ट्रममा सम्पदाले मौनताको बाटो रोजेकी छन् रोस्ट्रम चुपचाप धेरै बोलिरहेको । रोस्ट्रम कविताको निसाना देशको विधमान अवस्था र राजनीतितिरै देखिन्छ । कविताले जातीय ,भौगोलिक र सामाजिक उत्पीडनको मुद्दालाई उठाउने कोसिस गरेपनि तर ठ्याक्कै ठाउँमा भने लागेको छैन कविताले बोकेको चेतनामा कवि शक्तिशाली भएपनि प्रस्तुतिसँग त्यो भार ब्यालेन्स हुन सकेको छैन ।
किन बजिरहन्छ यो रोस्ट्रममा ?
गाईको शोकगीत
चुच्चे नक्साको विज्ञापन
मान्छेका लासहरूमाथिको पाश्र्व संगीत
बहुर्राष्ट्रिय कम्पनीको दस्तावेज,
आँसुहरूको निषेधाज्ञा ।

यसरी कवितामा अधिकारबाट बञ्चित भूइँमान्छेहरूको कथा र व्यथा उठाइएको छ र यसको उचित व्यवस्थापन गर्न सम्पदा कविताको अन्त्यसम्म सफल भएकी छिन् । यसलाई नै सम्पदाको यस कविताको सुन्दर पक्ष मान्नुपर्छ । कविता भित्रको कथ्यको तालमेल अलि राम्रोसँग मिलेको भए कविता अर्कै किसिमको हुन्थ्यो तर यो भन्नुको अर्थ कविता यो भन्दापनि शक्तिशाली हुन्थ्यो भन्ने चाहिँ होइन । कवितामा प्रयोग हुने बिम्बहरू र कविताको प्रस्तुतीकरण वर्तमान पुस्ताका सबैको कविको उस्तै उस्तै छ । फलस्वरूप सम्पदाको यो कविता पनि त्यो ठेलीबाट फरक कित्तामा उभिन असफल रहेको देखिन्छ । यो कवितामा सम्पदाका अरू कविताका हिसाबले लेखन कला अलि कमजोर रहेको छ । गलत कुराको विरोध गर्नका लागि हामीले पहिले प्रश्न गर्न सक्नुपर्छ । त्यसैले प्रश्नबाट सुरू भएको यो कविताले विद्रोहमा पुगेर विश्राम लिएको छ । जसले कवितालाई औसत कविताको सूचीमा सूचीकृत गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।

कविले आफूभित्र धेरै कुण्ठा पाल्यो भनेँ उसले लेख्ने कविता, कविताभन्दा बढी नारा हुनसक्ने सम्भावना प्रवल रहन्छ ।

२ . कविता “झोला”

सम्पदा रिजालको कविता झोला विश्व समुदायमा रहेको लैंगिक विभेदका विरूद्दमा लेखिएको कविता हो । इतिहास हेर्ने हो भने पश्चिमा विश्वमा महिलाहरूले भोट गर्न पाउनुपर्ने लगायतका राजनीतिक अधिकारको लागी लडेको १९ औँ शताब्दीको आन्दोलनलाई नारीवादी आन्दोलनको पहिलो छाल भनिन्छ जुन अहिलेसम्म विभिन्न स्वरूपमा चलिरहेको छ । कवि पनि यहीँ समाजको अंग हो यो सत्यलाई हामी नकार्न सक्दैनौं तर हरेक आन्दोलन र मुद्दालाई हेर्ने कविहरूको दृष्टिकोण चैँ अरूको भन्दा पृथक हनुपर्छ भन्ने हो । कविभित्र कुण्ठा हुनुहुँदैन, कविले आफूभित्र धेरै कुण्ठा पाल्यो भनेँ उसले लेख्ने कविता, कविताभन्दा बढी नारा हुनसक्ने सम्भावना प्रवल रहन्छ ।
हो म तिमीबिना आमा बन्न सक्दिनँ
तर मैले तिमीलाई बाबू बन्ने श्रेय दिएकी छुँ ।।
कविता “ मानुषी ” पारिजात

एउटी नारी सफल हुनका लागि पनि त पुरूषको आवश्यक पर्ला नि ?

पारिजात नारीवादी होइन समानतावादी थिइन् उनको एजेन्डा नारी पुरूष भन्दा पनि समानता थियो जुनकुरा मानुषी कविताबाट साभार माथि उल्लेखित अंशले स्पष्ट गरेको छ । यदि कवि समानताको एजेन्डामा इमानदार हुनसक्यो भने उसको कविताले समाजिक परिवर्तनमा केही भूमिका खेल्न सक्ने सम्भावनामा वृद्धि हुन्छ । नारीवादी आन्दोलनको कोणबाट सम्पदाको झोला कवितालाई हर्ने हो यसले धेरै प्रश्नहरू खडा गर्छ । एउटी नारी सफल हुनका लागि पनि त पुरूषको आवश्यक पर्ला नि ? यो कवितामा पुरूषप्रति पूरा घृणा नै घृणा छ । पितृसत्तात्मक समाजलाई ढालेर नयाँ लैंगिक विभेदमुक्त समाज निर्माण गर्नु आजको आवश्यकता हो जसका लागि नारी पुरुष दुवैको भूमिका त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।
जुनकुरा सम्पदाको यस कवितामा असन्तुलित ढंगबाट प्रस्तुत भएको छ ।

तिम्रो लालपुर्जाले
मात्रै नापिएका पाठेघरहरू
तिम्रो अधिकारले मात्रै
नाम पाएका गर्भिणीहरू
तिम्रो स्वामित्वको प्रमाणले
मात्रै काटिएका
प्रसवका सालनालहरूले आज
कथित “आइमाई” हुनुको
“चेकलिस्ट”
तिम्रो अदालत अघि च्यातेका छन्
र
प्रश्न गरिहरेछन्
महोदय,
के स्वास्नी मान्छे तिम्रो वीर्य बोक्ने झोलामात्र हो ?

कविताको यो हरफले बोलेका कुराहरूलाई कसरी बुझ्नेँ ?  सृष्टि चल्नका लागि , सन्तान जन्मनु, जन्माउनु आवश्यक छ जुन सौभाग्य प्रकृतिले नै महिलालाई दिएको छ त्यसैले स्वास्नीमान्छेको पाठेघरलाई वीर्य बोक्ने झोला भनेर इंगित गर्नु आफैँमा विरोधाभासपूर्ण कुरा हो यतातिर कवि अलिकति सचेत बन्नुपर्ने देखिन्छ ।

कविः सम्पदा रिजाल

टिप्पणी गरिएका कविताहरू यसप्रकार छन् –

१. रोस्ट्रम

किन बजिरहन्छ यो रोस्ट्रममा ?
गाईको शोकगीत
चुच्चे नक्साको विज्ञापन,
मान्छेका लासहरूमाथिको पाश्र्व संगीत
बहुर्राष्ट्रिय कम्पनीको दस्तावेज
आँसुहरूको निषेधाज्ञा ।
रोस्ट्रमको हरेक वक्तव्यको अन्त्यमा
ताली बजाउँछन कुर्सीहरू ।
यी कुर्सीहरूको किनारामा
एउटा कुर्सी मेरो पनि छ ।
कुर्सीहरूको नेता रोस्ट्रम किन कहिल्यै मेरो कथा भन्दैन ?

मसँग पनि छन्
सडकको छातीमा
मेरो काँचो रगतले कोरेका सपनाका दस्ता ।
त्यही रोस्ट्रमका पाइतालाबाट
घिस्रदै घिस्रदै आउँदा मैले नापेको भूगोलको नक्सा ।
थाकेका पाठेघर सुम्सुम्याउँदै
हिमपहिरो थामेको काँध ।
त्यही रोस्ट्रमले कापीकलम खोसेर
कहिल्यै अक्षर घुमाउन नपाएको उपेक्षित बूढी औंलो ।
सधैं रोस्ट्रमको एकोहोरो कर्कश आवाजले तर्सिरहेको
यो सदनको एउटा किनाराकृत कुर्सी
पहिलोपटक आफैं रोस्ट्रम उभिएको छु ।
थर्थर काँपेको छ यो व्यवस्थाको जड्यौरी रोस्ट्रम
यही थरथराहटले ब्यूँझिएका छन्
हजारौं बर्षदेखि उँघिरहेका कुर्सीहरू ।

२. झोला

कसले गर्यो
बंशजको यति असन्तुलित भागबण्डा ?
कसले झुन्ड्यायो
प्रत्येक मस्तिष्कमा
अधिकारको यति असन्तुलित तराजु ?
कसले टास्यो
मैले दौडिएको जिन्दगीको म्याराथुनमा
तिम्रो स्वामित्वको प्रमाण ?
युगौँदेखि
धर्मले
समाजले
कानुनले
सोधिरहेको छ
मेरो पाठेघरको लालपुर्जा
र
उत्तरमा आफैँ रटाइदिएको छ
तिम्रो नामको सिफारिस !
तिम्रो लालपुर्जाले
मात्रै नापिएका पाठेघरहरू
तिम्रो अधिकारले मात्रै
नाम पाएका गर्भिणीहरू
तिम्रो स्वामित्वको प्रमाणले
मात्रै काटिएका
प्रसवका सालनालहरूले आज
कथित “आइमाई” हुनुको
“चेकलिस्ट”
तिम्रो अदालत अघि च्यातेका छन
र
प्रश्न गरिहरेछन्
महोदय,
के स्वास्नीमान्छे तिम्रो वीर्य बोक्ने झोला मात्र हो ?