अर्जेन्टिनी साहित्यकारले भनेछन्, ‘मैले नेपालमा त वीर गोर्खाली मात्र हुन्छन् भन्ने सोचेको त राइटर पनि हुँदा रहेछन् है ? नेपालीहरूले लेख्दा पनि रहेछन् है ?’

५० को दशकको कुरो हो । एक पटक के भो भने, तारानाथ शर्माको प्रोफाइल ‘द काठमाडौं पोस्ट’मा छापियो । जुन शरद् प्रधानले लेखेका थिए ।

हारती होटेलमा एक जना अर्जेन्टिनी नागरिक बसेका रहेछन् जो साहित्यकार पनि रहेछन् । शरद्ले होटेलका म्यानेजरलाई चिनेका थिए । तारानाथ शर्माको प्रोफाइल छापिएपछि ती म्यानेजरले उनलाई फोन गरेर भने, ‘सर, तपाईंलाई भेट्न एक जनाले खोजिरहेछ । आउनु न ।’

भेट्न बोलाउने तिनै अर्जेन्टिनी साहित्यकार थिए । शरद्ले लेखेको तारानाथको प्रोफाइल उनले पढेछन् । र, शरद्सँग भेट्न चाहेका रहेछन् ।
शरद्सँग ती अर्जेन्टिनी साहित्यकारले भनेछन्, ‘मैले नेपालमा त वीर गोर्खाली मात्र हुन्छन् भन्ने सोचेको त राइटर पनि हुँदा रहेछन् है ? नेपालीहरूले लेख्दा पनि रहेछन् है ?’

पछि ती व्यक्तिले तारानाथ शर्मालाई पनि भेटेछन् । बसेर खाजापानी खाएछन् । शरद्लाई पछि ती लेखकले स्पेनिस भाषामा लेखिएका किताबहरू पुरस्कार स्वरूप पठाइदिएका समेत थिए ।

…

शरद् प्रधान

३७–३८ सालतिरको कुरा हो । शरद् प्रधान दार्जीलिङमा पढ्दै थिए । एसएलसी दिएर बसिरहेको बेला थियो । त्यति बेला साहित्यकार पारिजात ‘सिम्हा’ भन्ने नाटक लिएर नेपालबाट दार्जीलिङ गएकी थिइन्, जुन नाटक रायनले लेखेका थिए ।

शरद्ले ९–१० कक्षामै पारिजातका उपन्यासहरू पढिसकेका थिए । नाटक लिएर दार्जीलिङ आएको थाहा पाएपछि भेट्न गए, र अन्तर्वार्ताको प्रस्ताव राखे । पारिजात पनि अन्तर्वार्ता दिन तयार भइन्, तर नाटकको मञ्चन सकेर उनी नेपाल फिर्ती भइहालिन् ।

अहिले जस्तो प्रविधि थिएन । शरद्ले प्रश्नहरू लेखेर हुलाकमार्फत पोस्ट गरे । पारिजातले उसै गरी उत्तरहरू पठाइदिइन् । शरद् भन्छन्, ‘‘अहिले जस्तो प्रविधि भएको भए उहाँकै हस्ताक्षरमा आएको प्रतिउत्तरहरू खिचेर राख्न हुन्थ्यो । त्यो राख्न सकिएन । उहाँको हस्ताक्षरमा आएको पत्र पनि सुरक्षित राख्न सकिएन ।’’

तर पनि शरद्लाई एउटा कुरामा भने खुसी लाग्छ । वास्तवमै, दार्जीलिङमा बसी पढिरहेको एक १८ वर्षे केटोलाई पारिजातजस्तो एक प्रतिष्ठित साहित्यकारले प्रश्नहरूको उत्तर पठाउनु बेहत खुसीको कुरो हो । शरद् थप्छन्, ‘‘अहिले पनि त्यति बेला पारिजातसँग मैले लिएको अन्तर्वार्ता हेर्नुहुन्छ भने त्यहाँ उहाँको व्यक्तिगत जीवनको कुरा केही पनि छैन । उहाँको कृतित्वको कुरा मात्र छ । सिद्धान्त र वादका कुरा भएका छन् । जस्तो उहाँलाई मैले ‘तपाईँले वाद सम्झेर लेख्नुहुन्छ कि समालोचकले झुन्डाइदिन्छन् ?’ भनेर सोध्दा उहाँले भन्नुभएको छ, ‘भाइ, हामीले लेख्दाचाहिँ साहित्य लेख्ने हो । पछि समालोचकले आफ्नो तरिकाले वाद झुन्ड्याइदिने हुन्’ भनेर उत्तर दिनुभएको थियो ।’’

चालीस वर्षअघिको अन्तर्वार्ताः पारिजात स्मृति विशेषः एउटा पुरानो अन्तर्वार्ता | साहित्यपोस्ट (sahityapost.com)

…

जुन बेला शरद् दार्जीलिङमा हुर्किरहेका थिए, पढिरहेको थिए, त्यस बेलै भारतीय नेपाली साहित्य उत्कर्षमा पुगिसकेको थियो । उनलाई ईन्द्रबहादुर राई, कुमार प्रधान, राजनारायण प्रधानजस्ता सिद्धहस्त साहित्यकारहरूको सान्निध्य अवसर दार्जीलिङले नै जुरायो । राजनारायण प्रधानका छोरा र शरद् क्लासमेट थिए । छोराको साथीको हैसियतले पनि राजनारायणको विशेष सान्निध्य उनले पाएँ ।

शरद् उमेर र अनुहारले सानै थिए, तर प्राय: साहित्यिक गोष्ठीहरूमा नछुटाई पुग्थे । त्यसैले त गुमानसिंह चाम्लिङ, मनबहादुर मुखियालगायत व्यक्तित्वहरूलाई नजिकबाट बुझ्न पाएँ । शरद् भन्छन्, ‘‘मनबहादुर सरले त मलाई पढाउनु पनि भएको हो । यस्ता धेरै साहित्यकारहरूले अलिक नजिकबाट हेर्ने, चिन्ने र बुझ्ने अवसर पाएँ ।’’

त्यो बेलामा, नेपालीमा भन्ने हो भने ३० को दशकको अन्त्यतिर धेरै राम्रा साहित्यकारहरूको उदय भएको थियो । साहित्य एकेडेमीले नेपाली भाषामा पनि पुरस्कार दिन सुरु गरिसकेको थियो । दार्जीलिङमा त्यस बेलाको साहित्यिक माहोल कहिल्यै नलेख्नेलाई पनि लेखौं लेखौं लाग्ने, कहिल्यै नपढ्नेलाई पनि पढौं पढौं लाग्ने किसिमको रहेको बताउँछन् शरद् । त्यही माहौलले आफूलाई पनि एक पटक साहित्यको नजिक पुगेपछि कहिल्यै टाढा हुनै नदिएको बताउँछन् उनी । भन्छन्, ‘‘दार्जीलिङमा धेरै साहित्यकारहरूसँग मेरो राम्रो सम्बन्ध थियो । त्यसमध्ये पनि राजनारायण प्रधान सरको सबैभन्दा नजिक रहेँ । पहिलो त उहाँ मेरो साथीको बुबा, अनि सर पनि । म जुन कलेजमा म आर्ट्स पढ्थेँ, त्यहाँ उहाँ कमर्स पढाउनु हुन्थ्यो । अर्कोचाहिँ, प्रकाश कोविदसँग म धेरै नै नजिक थिएँ ।’’

…

शरद् ०४३ सालमा काठमाडौं आए । काठमाडौँका सुरुवाती दिनहरूमा पठाउने काम गरे । पढाउने सिलसिलामा एक प्राइभेट माध्यमिक विद्यालयको प्रधानाध्यापकसमेत बने । उनले ६ वर्ष प्राध्यापन पेसालाई अँगाले, तर साहित्यिक माहौलबाट टाढा भने भएनन् । सँगै रहे ।

काठमाडौँमा डा. तारानाथ शर्मा सरको धेरै नै नजिक थिए शरद् । अविनाश श्रेष्ठ, दिनेश अधिकारी, पुष्कर लोहनी लगायतसँग पनि निकट सम्बन्ध बनाए । उनीहरूलाई भेट्न गइरहन्थे । तारानाथ शर्मा आफ्नो डेरामै आउने गरेको सम्झँदा प्रसन्न देखिन्छन् उनी । भन्छन्, ‘‘तारानाथ सर त एक–दुईपल्ट मेरो डेरामै पनि आउनुभएको थियो । उहाँको घरमा म धेरै पटक गएको छु । मैले काठमाडौं पोस्टमा काम गर्नुमा सबैभन्दा ठुलो भूमिका पनि तारानाथ सरकै छ । उहाँकै सिफारिसमा म जागिरका लागि काठमाडौं पोस्ट पुगेको थिएँ ।’’

डा. तारानाथ शर्मा राइजिङ नेपालको सम्पादक बन्नेपछि शरद्ले एक दिन भने, “सर, म राइजिङ नेपाल आउँछु ।”

तर अनपेक्षित रूपमा तारानाथ शर्माले भने, “काम छैन यहाँ आएर । सरकारी हो यो । काठमाडौं पोस्ट जाऊ ।” र, उनकै सिफारिसमा शरद् काठमाडौं पोस्टमा गए ।

काम काठमाडौं पोस्टमा गरे पनि तारानाथ शर्माकै अनुरोधमा राइजिङ नेपालको लागि धेरै वटा आर्टिकल लेखेको सम्झन्छन् शरद् । भन्छन्, ‘‘काठमाडौं पोस्टमा जागिर गरेसि बाहिर आर्टिकल लेख्न पाइँदैन थियो, तर मैले ‘एस. प्रधान’लगायतका नामहरूमा तारा सरका लागि लेखेँ । काठमाडौं पोस्टमा काम सुरु गरेपछि अझै बृहत्तर रूपमा नेपाली साहित्यकारहरूसँग परिचित हुन पाएँ । साहित्य बिटमै लेख्ने हुनाले पनि मूर्धन्य साहित्यकारहरूसँग के कति सङ्गत गर्न पाएँ ।’’

हाम्रा पत्रपत्रिकाहरूलाई लाग्ने गरेको आरोपमध्येको एक नैतिकतासँगै जोडिएको गम्भीर आरोप भनेको आफ्ना कर्मचारीलाई तलब नदिने हो । दिए पनि समयमा नदिने हो । समयमै दिए पनि पर्याप्त नदिने हो । तर काठमाडौं पोस्टमा आफ्नो तलबका बारेमा शरद् भन्छन्, ‘‘तपाईंलाई अचम्म लाग्छ होला ? मेरो बेसिक सेलरी ५ हजार थियो । त्यति बेलाको ५ हजार जति बेला सचिवको सेलरी ४८ सय हुन्थ्यो ।’’

सबै कुराको एउटा समय आउँदो रहेछ । काठमाडौं पोस्टमा आफ्नो ग्रोथ (विकास) कम हुँदै गइरहेको थियो तथा अपेक्षित पद तथा तलब नबढ्दा जीवन धान्न पनि गाह्रो हुँदै गइरहेको थियो शरद्लाई । यिनै कुराहरूको फस्ट्रेसनले गर्दा उनी काठमाडौं पोस्ट छोड्ने अवस्थामा पुगे ।

जागिरका लागि काठमाडौं पोस्टमा प्रवेश गर्दा आफू एक कोरा पत्रकार भएको, तर सात वर्ष काम गरेर निस्कँदा धेरै जान्ने भएर निस्केको अनुभूति साझा गर्छन् शरद् । भन्छन्, ‘काठमाडौं पोस्टमै हुँदै दुई तीन वटा अन्तर्राष्ट्रिय तालिम लिएको थिएँ । त्यही समयमा दिल्लीबाट जर्नालिजममा डिप्लोमा गरेँ । केही समय जर्नालिजमको अध्ययन सिङ्गापुरमा पनि गरेँ । धेरै अनुभव भएपछि, आफैँ धेरै जानेको छु भन्ने परेपछि पत्रकारिता नै छोड्नुपर्ने भयो ।’

काठमाडौं पोस्टमा ७ वर्ष जागिर खाए, ५० सालदेखि । र, यात्रा मोडियो पर्यटन क्षेत्रतर्फ । जागिरे जीवनको सबैभन्दा लामो समय शरद् पर्यटन बोर्डमा बिताए । अर्थात्, काठमाडौं पोस्ट छोडेपछिका १६ वर्ष ।

‘‘तपाईंलाई पर्यटन बोर्डले चाहिँ साहित्यबाट टाढा पुर्‍याएको हो ?’’ भन्ने प्रश्नमा शरद् भन्छन्, ‘‘साहित्यबाट चाहिँ पर लगेको होइन, तर सिर्जनाबाट चाहिँ पर लग्यो । साहित्यबाट किनचाहिँ पर लगेको होइन भने, म बोर्डमा हुँदा मैले धेरै साहित्यिक कार्यक्रमहरूलाई सहयोग गरेको छु । साहित्य तथा कलासम्बन्धी कार्यक्रमहरूमा बोर्डले गर्ने सहयोगमा प्राय: सूत्रधार मैँ हुन्थेँ । बोसहरूलाई बुझाउने र मनाउने काम मैले गर्थेँ । त्यो अर्थमा म साहित्यबाट टाढा गएको होइन । तर सृजनशीलताबाट चाहिँ टाढा गएको पक्कै हो ।’’

…

अठार वर्षे कलिलो उमेरमै पारिजातको अन्तर्वार्ता लिएका, डा. तारानाथ शर्मा जस्ता व्यक्तिको छत्रछायामा रहेका शरद्लाई पुस्तकसहित लेखकका रूपमा नेपाली साहित्य क्षेत्रमा उपस्थिति जनाउन भने लामो समय लाग्यो । अझभन्दा, पारिजातको अन्तर्वार्ता लिएको १८ वर्षे फुच्चेलाई आफ्नै किताब प्रकाशनमा ल्याउन अर्को ४० वर्ष लाग्यो । खैर जे होस्, ०७८ सालको अन्त्यमा शरद्को पहिलो कृति ‘स्मृति–बिम्ब’ प्रकाशनमा आयो ।

किशोरकालबाटै साहित्यमा निरन्तर सक्रिय रहेर पनि पुस्तकका रूपमा प्रकाशनमा आउन शरद्लाई किन यति लामो समय लाग्यो ? पढौं, उनकै शब्दहरूमा –

म स्कुले जीवनदेखि नै साहित्यमा धेरै सक्रिय हो । आठ–नौ कक्षातिर पढ्दै दार्जीलिङबाट निस्कने ‘नवराग’ भन्ने पत्रिकामा मेरा कविताहरू छापिन्थे । दस कक्षामा पढ्दा त मैले रामकृष्ण शर्मालाई अलिक चुनौती दिएर पत्रै लेखेको थिएँ । ‘मेट्रिक’को परीक्षा दिएर बसेको समयमा मैले पारिजातको अन्तर्वार्ता लिइसकेको थिएँ । कलेज पढ्दा, दुई पटक कलेजको पत्रिकामा सम्पादक भएर काम पनि गरेँ । त्यस समयमा सिलगुडीबाट निस्कने ‘हिमालचुली’ भन्ने पत्रिकामा मेरो कथा, कविता, निबन्धहरू प्रकाशित भइरहन्थे । पछि काठमाडौँमा आएर आस्था भन्ने पत्रिका मैले निकालेको हो ।

तर पछि के भो भन्दा, आफ्नो जीवनको व्यस्तता, जीवनमा केही गर्नु पर्ने बाध्यता, पारिवारिक जिम्मेवारी आदिका कारणले लेखनबाट अलिकति टाढिएँ, र पत्रकारितातिर लागेँ । पत्रकारिता लागे तापनि मेरो मुख्य फोकस भनेको साहित्य र साहित्यकारहरूप्रति नै थियो । काठमाडौं पोस्टमा काम गर्न थालेपछि अङ्ग्रेजीमा लेख्न थालेँ । कान्तिपुरमा पनि बेला–बेला लेख्थेँ, तर मुख्य जागिर काठमाडौं पोस्टमा भएकाले त्यहाँ अङ्ग्रेजीमा करिब २५ जना साहित्यकारहरूको प्रोफाइल लेखेँ । विजय मल्ल, केदारमान व्यथित, ईश्वर वल्लव, केशवराज पिँडाली, जनकलाल शर्मा लगायतसँग प्रत्यक्ष भेटेर लेखिएका जीवनीहरू अझै पनि मसँग छन् ।

केही समय काठमाडौं पोस्टमा रहेको म, त्यसपछि जागिरका लागि नेपाल पर्यटन बोर्डमा पुगेँ । त्यहाँ पुगेपछि भने त्यहाँका आफ्नै व्यस्तताका कारण साहित्य कर्ममा अलिकति सुस्तता छायो । त्यस बेला पनि अलिअलि लेख्नचाहिँ लेखिरहेकै हुन्थेँ, तर ती अङ्ग्रेजीमै लेखिएका थिए । नेपालीमै लेख्नुपर्छ भन्ने चाहिँ कोभिड–१९ को प्रकोप आएपछि भान भयो । लकडाउनका कारण घरमै थुनिएपछि चाहिँ युनिकोड सिकेर नेपाली भाषामा कलम चलाउन थालेँ । त्यसपछि एउटा नयाँ शैलीमा ‘स्मृति–बिम्ब’ तयार भयो । त्यहाँ तपाईँले मेरो आफ्नो संस्मरण, सम्बन्धित लेखकका कृतिहरूको आलोचना–समालोचना, तत्कालीन अवस्थाको चित्रण, भारतीय नेपाली साहित्यको परिवेशलगायत कुराको सम्मिश्रण पाउन सक्नु हुन्छ । जस्तो: लकीदेवी सुनदास, देउकुमारी थापाका बारेमा लेख्दा विशेष गरी दार्जीलिङमा महिला साहित्यको अवस्था, तत्कालीन महिला साहित्यकारहरू र उहाँहरूको उदयका बारेमा लेखेको छु । रामकृष्ण शर्माको बारेमा लेख्दा त्यतिखेरको समालोचनाको अवस्थाका बारेमा पनि उल्लेख गरेको छु ।