तिर्यक् कारक र यसको प्रयोग

• नेपाली भाषा-व्याकरणमा कारकको विशिष्ट स्थान रहेको छ ।
• कारकलाई सामान्यतया सरल कारक र तिर्यक् कारक गरी दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
• नेपाली भाषामा तिर्यक् कारकको आफ्नै महत्त्व छ । जानेर वा नजानेर धेरैले यसको प्रयोग गर्दै आएको देखिन्छ तर तिर्यक् कारकबारे धेरै अनभिज्ञ छन् ।
• कुनै शब्दको मूल रूप विकृत भएको अथवा मूल रूपमा परिवर्तन आई बनेको नयाँ रूप नै तिर्यक् कारक
  हो ।
• तिर्यक् कारकले ओकारान्त (शब्दका अन्तमा ओ हुने) शब्दलाई आकारान्त (शब्दका अन्तमा आ हुने)
  बनाइदिन्छ ।
• उदाहरणका लागि : ‘छोरो’को छोरा, ‘डोको’को डोका, ‘मेरो’को मेरा, ‘हाम्रो’को हाम्रा आदि ।
• तिर्यक् कारकको प्रयोगसम्बन्धी सामान्य जानकारी तल दिइएको छ ।

१. मूल शब्दमा विभक्ति वा नामयोगी जोडिँदा अन्तमा ओकार (ओ) भएका स्थानमा आकार (आ) को प्रयोग
गरिन्छ ।

–          छोरो झुट बोल्दैन । (‘छोरो’ शब्दमा विभक्ति वा नामयोगी जोडिएको छैन, त्यसैले छोरो नै भयो । सरल कारक )

–          छोराले झुट बोलेन । (‘ले’ विभक्ति, तिर्यक् कारक, छोरोले हुँदैन)

–          मातापिताले भनेको कुन छोराले मान्दैन र ! (छोरोले हुँदैन)

–          डोको कसको हो ? (‘डोको’ शब्द मूल रूपमा नै छ)

–          डोकामा घाँस छ । (डोकोमा हुँदैन)

–          हाम्रो देश नेपाल हो ।

–          हाम्रामा नैतिकता र सदाचारको खडेरी लागेको छ । (हाम्रोमा हुँदैन)

–          यो बाटो सहज छैन । (विभक्ति वा नामयोगी नलागेकाले बाटो नै भयो ।)

–          बाटामा काँडा नै काँडा रहेछन् । (बाटोमा हुँदैन)

–          म कठिन बाटामा यात्रा गर्दै छु । (बाटोमा हुँदैन)

–          डाँडामाथि घाम झुल्कियो । (डाँडोमाथि हुँदैन)

–          कोदालाले बाँझो खन । (कोदालोले हुँदैन)

 २. विशेषण वा धातुका अन्तमा उकार भएका शब्दमा विभक्ति वा नामयोगी जोडिएमा उक्त उकार आकारमा परिणत हुन्छ ।

–          यस घरको छानु कति राम्रो !

–          घरका छानामा परेवा बसेका छन् । (छानु+मा= छानामा, छानो+मा ‍= छानामा)

–          सानामा हरेक बच्चा उद्दण्ड हुन्छन् । (सानु+मा=सानामा)

–          लोकसेवा उत्तीर्ण गर्नासाथ म गाउँ गएँ । (गर्नु+साथ = गर्नासाथ)

–          त्यस्तै लेख्‍नासाथ, भन्नासाथ, देख्‍नासाथ आदि ।

 ३. ध्यान दिनुपर्ने विषय

–          ओकारान्त शब्दलाई बहुवचन बनाउँदा आकारान्त बनाइने भएकाले एकवचनमा “बाटोमा” र बहुवचनमा “बाटामा” हुने कतिपयको बुझाइ हुन सक्छ तर वास्तविकता त्यस्तो हुँदैन ।

–          मूल शब्द (ओकारान्त शब्दका सन्दर्भ) मा विभक्ति वा नामयोगी जोडिँदा अन्तिममा भएको ओकार सदैव आकारमा परिणत हुन्छ । यसमा एकवचनमा र बहुवचनमा फरक हुन्छ कि भनी चिन्ता गर्नुपर्ने देखिँदैन ।

–          छोरोले, छोरोलाई, छोरोको आदि अशुद्ध हुन् । छोराले, छोरालाई, छोराको आदि हुनुपर्छ ।

–          त्यसै गरी भएको+ले = भएकाले, गरेकाले, दिएकाले, भएकामा, गरेकामा, देखिएकामा, आएकाले, देखिएकामा आदि शुद्ध रूप हुन् ।

–          भएकोले, गरेकोले, देखिएकोले, गएकोले, भएकोमा, सकेकोमा आदि सबै अवस्थामा अशुद्ध हुन् ।

 ४. “ओ”कार “छोरो” शब्दको शब्दरूप

५. ओकारलाई आकार बनाउने अन्य सन्दर्भ

क.     लागि, निम्ति, निमित्त शब्दका अगाडि

–          यी शब्दले आफूभन्दा अगाडि आउने ओकारलाई आकार बनाइदिन्छन् ।

–          यिनलाई छुट्याएर लेख्नुपर्छ ।

–          एकवचन र बहुवचन सबैमा एकै रूप हुन्छ ।

–          उदाहरणका लागि :- (‘उहादरणको लागि‘ हुँदैन)

देशको स्वतन्त्रताका लागि आफ्नो प्राण उत्सर्ग गर्ने मानिसलाई के भनिन्छ ? (‘स्वतन्त्रताको लागि’ नहुने)

मेरा निम्ति/लागि देश प्राणभन्दा प्रिय छ । (‘मेरो लागि’ नहुने)

 ख.     सप्तमी विभक्ति लागेका अधिकतर शब्दका अगाडि (केही उदाहरण)

–          आधारमा : गोप्य सूचनाका आधारमा अपराधी समातियो ।

–          विषयमा : नेपालका विषयमा निर्णय गर्ने सार्वभौम अधिकार नेपाललाई मात्र छ ।

–          सन्दर्भमा : नेपालका सन्दर्भमा सङ्‍घीयताको उपादेयता कसरी सिद्ध गर्नुहुन्छ ?

–          सम्बन्धमा : फौजदारी मुद्दाका सम्बन्धमा निर्णय गर्ने अधिकार न्यायालयलाई मात्र हुन्छ ।

–          बारेमा : तिर्यक् कारकका बारेमा केही सिक्नुभयो त ?

–          रूपमा : व्यापारीका रूपमा प्रवेश गरेका अङ्ग्रेजले लामो समयसम्म भारतमा शासन गरे ।

ग.      सम्बोधनमा

–          छोरा ! तिमी ठूलो मान्छेभन्दा पनि असल मान्छे बन्नू है । (यहाँ छोरो हुँदैन)

–          ए छोरा ! मातापिताका लागि केही गर । (ए छोरो हुँदैन)

–          ए मोरा ! छड्के आँखा नतर है । (ए मोरो हुँदैन)

अन्तमा,

तिर्यक् कारकका बारेमा नेपाली भाषा तथा व्याकरणमा त्यति धेरै चर्चा भएको पाइँदैन । विद्यालय तहमा त लगभग चर्चा नै हुँदैन । पढ्दै जाँदा जब यस्ता विषयका बारेमा जानकारी पाउन थालिन्छ, तब प्रश्न उठाइन्छ, “नेपाली भाषालाई सरलतातिर लैजानाका सट्टा किन जटिलतातिर लगिँदै छ ?” भाषालाई जटिल बनाइएको होइन अपितु भाषा र व्याकरणसँग सम्बन्धित विषयलाई छलफलको विषय बनाई भाषामा शुद्धता कायम गर्ने, गराउने प्रयास गरिएको हो । यस लेखको अध्ययनपश्चात् भएकोले, गरेकोले, बाटोमा, छोरोले, छानोमा जस्ता रूप अशुद्ध हुन् भन्ने ज्ञानका साथै भएकाले, गरेकाले, बाटामा, छोराले, छानामा जस्ता शुद्ध रूप उपयोग गर्न प्रेरणा मिल्नेछ भन्ने आशा गर्न सकिन्छ ।