गतसाता सामाजिक संजालमा दुई महिला चर्चा रहे । उनीहरू थिए- नायिका श्वेता खड्का र झापाकी रेणुका नेपाल ।

श्वेता केही वर्षअघि आफ्नो पुछिएको सिउँदोमा पुनः सिन्दुर भरेकी कारण चर्चामा रहिन भने रेणुका पतिको मृत्युपछि पनि सिउँदोको सिन्दुर नपुछेको कारण चर्चामा रहिन । युरोप, अमेरिकामा भए यस्ता काम व्यक्तिको नितान्त निजी कुराभित्र पर्थे । सार्वजनिक चर्चाको विषय बन्दैन थिए । तर हाम्रो देशमा बन्यो । कारण, हाम्रो समाज अहिले पनि रुढीवादी र परम्परावादी छ ।

विशेष रूपमा भारत र नेपालीकाे कुरा गर्दा, परम्पराको नाममा सती प्रथाको माध्यमबाट लाखौं, करोडौं निर्दोष महिलाहरूको क्रूरतापूर्वक ज्यान लिने देश हो । मृतक पतिको चितामा पत्नीलाई जबर्जस्ती जिउँदै जलाउन गर्व गर्ने, धर्म देख्ने पुरुषप्रधान समाज हो । धर्म र परम्पराको नाममा निर्दोष नारीलाई पतिको चितामा जबर्जस्ती जिउँदै डढाएर पुण्य कमाउने समाज हो हाम्रो । वि. सं. १९१० को मुलुकी ऐनमार्फत् सती प्रथा रोक्न खोज्ने जङ्गबहादुर राणाको चितामा ४२ रानीहरूलाई जबर्जस्ती जिउँदै डढाउने देश हो नेपाल । चन्द्रशमशेरले वि. सं. १९७७ मा यस प्रथामाथि बन्देज नलगाएको भए अरु कति थप निर्दोष नारीहरूको जीवन पतिको चितासँगै खरानी हुन्थे होला । सम्झदा मात्र पनि रिंगटा लाग्छ ।

[bs-quote quote=”नारी रजवती हुँदा उत्सव मनाउने पुरुष कालान्तरमा नारीलाई अपवित्र वस्तु ठान्दै रजवती भएको बेला अँध्यारो कुनामा थुन्न पुग्यो । रजवती भएपछि नारीलाई कुमारी मान्ने समाज कालान्तरमा तीनै नारीलाई अछुत मान्न पुग्यो ।” style=”style-2″ align=”right” color=”#8224e3″ author_name=”राधा पाेखरेल” author_avatar=”https://sahityapost.com/wp-content/uploads/2020/12/radha-pokharel.jpg”][/bs-quote]

अन्तर्यमा अहिले पनि सती प्रथाको संगीत गुन्जिरहेको हाम्रो समाजमा श्वेता र रेणुकाको कदमलाई सहासी मान्नुपर्छ । पुनर्विवाहमार्फत् नवजीवन सुरु गरेकी श्वेतालाई हार्दिक बधाई ! पतिको मृत्युपछि पनि सिन्दुर, पोतेसहित पतिको काजकिरियामा बसेकी रेणुकाको सहासलाई सलाम !!

समाजमा संस्कार रातारात निर्माण हुँदैन । संस्कार निर्माणका लागि सयौं, हजारौं वर्ष समाजले खर्च गरेको हुन्छ । अग्रगामी संस्कारले समाजलाई ऊर्जा दिन्छ, अग्रगमनतिर लैजान्छ । पश्चगामी संस्कारले समाजलाई प्रतिगमनतर्फ धकेल्छ । वैदिक कालसम्म नारी स्वतन्त्र थिए । पुरुष समान थिए । अझ कतिपय सवालमा पुरुषभन्दा नारी सम्मानित र शक्तिशाली पनि थिए ।

निजी सम्पत्तिको सुरुवातसँगै सम्पत्तिको उत्तराधिकारीको खाँचो पर्‍यो । जसका लागि विवाह नामको संस्था जन्मियो । कालान्तरमा यो संस्था नारीहरूका लागि बन्धन बन्यो । सन्तानको हकदार एकलौटी बाबु बन्न थाल्यो । अंश र वंशको मालिक एकलौटी बाबु मात्रै हुनथाल्यो । जसका कारण समाजमा  उत्तरवैदिक कालसम्म पवित्र र सम्मानित रहेको नारी क्रमशः कमजोर, निरीह, अपवित्र र दासी बन्न पुग्यो ।

नारी रजवती हुँदा उत्सव मनाउने पुरुष कालान्तरमा नारीलाई अपवित्र वस्तु ठान्दै रजवती भएको बेला अँध्यारो कुनामा थुन्न पुग्यो । रजवती भएपछि नारीलाई कुमारी मान्ने समाज कालान्तरमा तीनै नारीलाई अछुत मान्न पुग्यो । आजको वैज्ञानिक युगमा सरोगेट मदरको अवधारणा विस्तारै विकास भैरहेको छ । सभ्यताको शैशवकालको त कुरै छाडौं, दास समाजमा समेत नारीहरूप्रति सम्मान थियो । नारीलाई पवित्र धरती मानिन्थ्यो । महाभारतकी ऐतिहासिक पात्र माधवी त्यसको ज्वलन्त उदाहरण हुन् । माधवीले चार अलगअलग राजाबाट चार राजकुमारलाई जन्म दिएकी थिइन् । जसवापत् माधवी समाजमा असाध्यै सम्मानित थिइन् । पवित्र देवीको रूपमा उनी पुजिन्थिन् ।

समय गतिशील छ । समाज परिवर्तनशील छ । जति नै बाँध बाँधे पनि अन्ततः कहिले सुस्त गतिमा कहिले तीव्र गतिमा समाज अघि बढी नै रहन्छ । अग्रगामी परिवर्तनकारी सोच र साहस भएका शासकहरू भए भने समाज परिवर्तन तीव्र गतिमा हुन्छ । यदि शासकहरू प्रतिगामी भए भने पनि समाजमा अग्रगामी सोच बोकेका अगुवाहरू कोही न कोही परिवर्तनको नेतृत्व गर्न जन्मछन् । जातपात, छुवाछूत र नारीप्रतिको विभेदविरुद्ध राणाकालमै योगमायाले गरेको विद्रोह त्यसको एउटा उदाहरण हो ।

समाजमा हमेसा अग्रगामी र पश्चगामी सोचबीच संघर्ष चलिरहेको हुन्छ । संस्कार र परम्परा सम्वर्धन गर्ने नाममा कहिलेकाहीँ समाजका अगुवाहरू पनि भ्रममा पर्नसक्छन् । समयानुकूल संस्कारमा सुधार र क्रान्ति ल्याउन सकिएन भने त्यस्तो समाज रुढीवादमा फस्छ । परिवर्तनको नाममा बदलाभाव र निरपेक्ष रूपमा अप्राकृतिक समानताको नाराले समाज भत्कन त सक्छ तर बन्न सक्दैन ।

नारीपुरुष समानताको कुरा गर्दा पनि यस्ता दुर्घटनाहरू भएका छन् । निश्चय नै यो समाज पुरुषप्रधान छ । यसले नारीलाई पुरुषको भोग्या र दासीको रूपमा व्यवहार गरिरहेको छ । यस्तो सोच र संस्कारलाई फेर्नुको कुनै विकल्प नै छैन । तर कसरी ? नारीवादी सोचका आधारमा वा सहअस्तित्वको आधारमा ? कुनै बेलाको युरोप, अमेरिकामा जस्तै हाम्रो देशमा पनि नारीवादी सोचबाट नै नारी स्वतन्त्रता सम्भव छ भन्ने धारणा राख्नेहरू पनि धेरै छन् । मेरो विचारमा त्यो एकाङ्गी सोच हो । एकाङ्गी सोचबाट सर्वाङ्गिण समानता सम्भव छैन ।

कुरा सबै ठीक हो । संस्कृतिको नाममा यस्ता विकृतिलाई मान्नुहुन्न । यसलाई भत्काउनै पर्छ । तर भत्काउनुको अर्थ ध्वंस गर्नु मात्रै होइन, मुख्य कुरा निर्माण गर्नु हो । बदलाभावले प्रेरित भएर गरिएको ध्वंसले निर्माण गर्न सकिँदैन । के हामी नारी पितृसत्ताको बदलामा मातृसत्ता स्थापित गर्न चाहान्छौं ? पक्कै चाहादैनौं ।

यस सन्दर्भमा विजय कुमारले आफ्नो पुस्तक `सम्बन्धहरू´ को स्त्री र पुरुष शीर्षक लेखमा लेखेका छन्, “म स्त्री र पुरुषबीच सुन्दर सहअस्तित्वको पक्षमा छु । समानताभन्दा पनि म स्त्रीपुरुष सम्बन्धमा संवेदनशीलताको पक्षमा छु । समानता एक गणितीय अवधारणा हो । यो सृष्टिमा कोही पनि कोहीसँग समान छैनन् । …. त्यसैले म सम्बन्धको सुन्दरताको पक्षमा छु । स्त्री र पुरुष समान होइनन् । असमान पनि होइनन् । हामी एकअर्कामा भएका शक्ति र कमजोरी दुवैका प्रति थप संवेदनशील हुँदै गयौं भने एउटा सुन्दर सम्बन्ध हाम्रो प्रतीक्षा गरिरहेको हुन्छ ।”

वैवाहिक सम्बन्ध कायम भएको केही समयपछि नै श्वेताले पति श्रीकृष्ण श्रेष्ठलाई गुमाउनु पर्दा जति विक्षिप्त र विह्वल बनेकी थिइन्; त्यसबेला उनको पीडामा उनीसँगै आँसु बगाउने उनका थुप्रै फ्यानहरू थिए । आज फेरि उनको पुनर्विवाहमा उनीसँगै खुसी हुने थुप्रै फ्यानहरू छन् । तर, विवाहमा जुन तामझाम देखाइन, त्यसले उनका फ्यानहरूको मन चस्किएको छ । वैयक्तिक रूपमा त्यति तामझाम गर्नुको साटो `पुनर्विवाह परामर्श संस्था´ स्थापना गरेको भए राम्रो हुनेथियो कि ?