• राजु झल्लु प्रसाद, प्रेम बास्तोला

प्रेम बास्तोला

गाउँगाउँ डुलिरहेका हामीलाई रैथाने संस्कृति र पहाडी सभ्यतासँग दुर्लभ साक्षात्कार गराउने काम सलाङले गर्‍यो । धादिङ जिल्लाको सिद्धलेक गाउँपालिकास्थित वडा नं. ४ अर्थात् साबिकको सलाङ गाविसले हामीलाई मौलिक सामाजिक परिवेशसहित मगरहरूको अनेकन् सांस्कृतिक गतिविधिहरू, ऐतिहासिक मठ-मन्दिर, केही मासिएका र केही जोगिएका विशाल चौताराहरूबाट मन हर्‍यो । त्यससँगसँगै गाउँ रित्तिदा केके रित्तिन्छ र गाउँ कसरी रित्तियो भनेर सिलसिलेवार कथा भन्यो ।

सलाङघाट आसपासको हरियाली पाण्डे खोला किनार, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

गाउँ रित्तिएको कहालीलाग्दो दृश्य: झ्याङझ्याङमा ऐँसेलु पहेलम्म्पुर, खाने बच्चा गाउँमा छैनन् ।

हुस्सुसँग लुकामारी खेलिरहेको पात्ले गाउँलाई छोडेर हामी अगाडि बढ्यौं

साबिकको नलाङ गाविसको नेवार बाहुल्य पात्ले गाउँबाट थोरै अगाडि बढेसँगै हाम्रो जिब्रो पहेलम्म्पुर भएर पाकेका ऐँसेलुको स्वाद चाख्न आतुर भयो । वसन्त ऋतुको आभास दिलाउने एवं जीवनमा सुनौलो रङको स्वाद थप्ने वन फल ‘ऐँसेलु’ गाउँगाउँमा यसै खेर गइरहेका देखेर विरक्ति भाव पनि जागिरहेको थियो भने त्यो सुनसान क्षेत्रमा १५/२० झ्याङ ‘ऐँसेलु’ हाम्रो भागमा परेकोमा असीमित दङ्ग पनि थियौँ । हामी दुई भाइले आधा घण्टाभन्दा बढी समयमा एक-एक माना ऐँसेलु सिद्ध्यायौँ । तर, के सिद्धिन्थ्यो, अझै पनि टुप्पाटुप्पामा सुनौला मोती दाना शानदार तरिकाले टल्केर ‘मलाई टिप्, मलाई खाँ’ भन्दै सुस्तरी चलिरहेको मन हावाको वेगसँग नृत्यमग्न देखिन्थे । प्रकृतिको नखरासँग हाम्रो के लाग्दथ्यो तर, यति मिठो र स्वास्थ्यवर्द्धक फल त्यसै खेर जानुले चाहिँ वास्तवमै शहरउन्मुख तथा देश छोड्नेको लर्कोप्रति लज्जा महसुस पनि गरायो ।

झ्याङझ्याङमा ऐँसेलु पहेलम्म्पुर, खाने बच्चा गाउँमा छैनन्, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

धार्मिक तथा पर्यटकीय महत्वसँग जोडिएको सिद्धलेक वर्षभर नै खोल्न सकिएमा पनि ऐँसेलु खेर नजाँदा हुन् सोच्यौँ । फेरी, यी ऐँसेलुलाई एकाध घण्टाको दूरीमा रहेको पृथ्वी राजमार्ग अन्तर्गतको फुर्केखोला, मलेखु, बेनिघाट जस्ता बजारमा झार्न सकिए चितवनको गर्मीबाट रापिएर आएका यात्रुहरू माझ हारालुछ हुने थियो भन्ने सोच्यौँ । चराले पनि खाई नसिद्ध्याएका यी ऐँसेलुले वास्तवमै हामीलाई आन्तरिक बसाइसराइ अत्यधिक हुँदा मुलुकमा जनसङ्ख्याको वितरण असन्तुलित भएकै हो भन्ने महसुस गरायो ।

पहिलेपहिले वनपाखा धाएर, मेलापर्म गएर ऐँसेलु, चुत्रोलगायत फल खाने चलन थियो । पछिल्लो समय त्यो क्रम हट्दै गएको छ । गाउँघर रित्तो हुनाले, युवा नहुनाले, विवाहित दम्पती गाउँमा नबस्नाले तथा छोराछोरीलाई पढाउनका लागि शहर लैजाने क्रम तीव्र भएपश्चात् झ्याङ झ्याङमा ऐँसेलु पहेलम्म्पुर पाकेका छन् तर, खाने बच्चाहरू गाउँमा छैनन् । वृद्धहरू झ्याङसम्म पुग्न सक्दैनन् । युवाहरूले गाउँ छाडिसके । यसप्रकार, झ्याङ झ्याङमा पाकेका पहेलम्म्पुर ऐँसेलुले गाउँ रित्तिएको कथा भनिरहेको छ । र, यो कथा सुन्न सक्ने धैर्यता हामीलाई आफूकन् बटुल्न नसकेपछि ‘हामीलाई खाइदेओ, हामीलाई खाइदेओ’भनिरहेका पहाडी भेगको सात सयदेखि दुई हजार मिटरसम्ममा पाइने मझौला काँडेदार बुट्यान (झाडी)मा फल्ने ऐँसेलुको बिन्तिभावलाई लत्त्याउँदै साबिकको नलाङ र सलाङ गाविसको सीमामा रहेको पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक, धार्मिक एवं सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको १५२५ मि. उचाइमा रहेको सिद्धबाबाको मन्दिर (सिद्धलेक, ढेवाडाँडा) मुनिको बाटो समायौँ ।

अति दुर्लभ लेकाली फल ‘थाकल’

दुर्लभ काँडे भ्याकुरको बसेरामा अति दुर्लभ थाकलको स्वाद:

थोरै अगाडि बढेपश्चात् हाम्रो अति दुर्लभ लेकाली फल ‘थाकल’सँग सुखद साक्षात्कार भयो । पाक्न बाँकी रहेता पनि केहि दाना हामीले मुखमा लियौँ ।

ढिलो बढ्ने, सदाबहार, भाले र पोथी छुट्टाछुट्टै बहुवर्षीय पोथ्रा वर्गमा पर्ने यस प्रजातिको प्राकृतिक वासस्थान रहेको यस ढेवाडाँडामा नेपालमा मात्र पाइने अति दुर्लभ चरा चरा काँडेभ्याकुर समेत देख्न सकिन्छ । स्थानीय पालिकाले सिद्धलेक क्षेत्रलाई काँडेभ्याकुरको अध्ययन क्षेत्र बनाइने बताइरहँदा थाकल संरक्षण कार्यक्रम पनि अगाडि बढोस् भन्ने सदिच्छासहित हामी मगर बाहुल्य रहेको आरुबास क्षेत्रतर्फ ओरालो झर्‍यौँ ।

सिद्धलेक क्षेत्र नेपालमा मात्रै पाइने दुर्लभ काँडे भ्याकुरको बसेरा भएको क्षेत्र हो

झर्दै गर्दा एकसाथ बुढीगण्डकी र त्रिशूली नदीको फरक र फरक र मिलन भएको गरेर तीन वटा सुखद दृश्यसँग साक्षात्कार भयो । यो यस्तो साक्षात्कार थियो जसले हिमालयमा गौरीको शरीरबाट झरेको पसिनाबाट बनेको यशोधारा नामक कुण्डबाट बगेकी बूढीगण्डकी र रसुवाको गोसाईंकुण्ड स्थित विषपान गरेर त्रिशूल रोपेर नीलकण्ठ भएका शिवका कारुणिक व्यक्तित्वत्वसँग जोडिएको त्रिशूलधाराबाट उत्पत्ति त्रिशूली नदीको संगमस्थल बेनीघाट समेत यहाँबाट देख्न पाइन्थ्यो । यो दृश्यले एकसाथ शिवगौरीको दुर्लभ दर्शन गराउँथ्यो । साथै, दुई नदीले कम्मरमा सुलुलु काउकुती लगाइरहेको सलाङ गाविसको एक सग्लो चित्र यहाँबाट देख्न पाइन्थ्यो ।

चोरी औँलोमा अडिएको प्याउलीको पातले पहिल्याएको बाटो:

स्कन्ध पुराणअन्तर्गतको हिमवत्खण्डअनुसार दुई गण्डकी (त्रिशूली र बुढीगण्डकी) को सङ्गम स्थललाई अत्यन्तै ठूलो तीर्थ मानिएको हुनाले त्यो दृश्य रसपान गरिसकेपश्चात् हामी तर्पायाँ बाटो समात्यौँ । घुमाउरो बाटोभर हामीले गणेश हिमाल, मनासलु हिमाल, लाङटाङ, पाविल, अन्नपूर्ण, हिमचुली (चार पाटे), पाल्दोरपिक लगायतका हिमशृङ्खलालाई भरपुर नियालिरहेका थियौँ तर थोरै अगाडि पुगेसँगै हामी अल्मलियौं । बाटोको दुविधाले हामीलाई नमिठोसँग गाँज्यो । एक दशकअघिसम्म हुन्थ्यो भने गाउँमा मानिस हुने थिए र कसै न कसैले यो दुविधा हल गरिदिने थियो तर, गाउँमा मान्छे नभएको कथा अघि ऐँसेलु र थाकलले भनिसकेका छन् । यसर्थ हामीले यो दुविधा हल गर्न यस भेगमा प्रचलित एक ग्रामीण प्रचलनको सहायता लियौँ ।

साबिकको नलाङ र सलाङ गाविसको सीमामा फूलेको प्याउली फूल, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

भनेको, हामीले बाटो पहिल्याउने स्थानीय तरिका अपनायौँ, त्यो भनेको प्याउली (प्याहुली) नामको झुप्पाधारी वनस्पतिको हरिया र हल्का सेता पातहरूलाई हत्केलाभरि सोहोरेर चोरी औँला ठाडो पार्दै सबै खसेमा दायाँ र केही पात अडिएमा बायाँ भन्यौँ । प्याउलीको पात चोरी औँलोको टुप्पोमा अडियो, हामी बायाँ लाग्यौँ ।

झुप्पे प्याउली, सेतो प्याउली आदिको सहयोगले बाटोको छिनोफानो गर्ने, मौसमको अड्कलबाजी गर्ने एवं सिक्का उफारेर गर्न सकिने तमाम दुविधापूर्ण निर्णयको निष्कर्ष निकाल्ने सवालमा धादिङ लगायतका पहाडी भूगोलमा यो पोथ्रा वर्गमा पर्ने एक प्रकारको घाँस (जो फुल्दछ पनि) को महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको पङ्क्तिकार पाउँदछ । यस फूलका बारेमा गाउँघरमा अनेकन् लोककथाहरू भएको एवं प्याउली फूलको विवाह प्रसंगसँग जोडेर हजुरआमाले सुनाएको कथा पनि ऊ सम्झन्छ ।

बटुवालाई बाटो देखाइदिने प्याउली फूल

उसको तमाम बालककालीन निर्णयहरू यसैबाट छिनोफानो भएको सम्झँदै उनीहरू निर्धक्कसँग प्याउलीले देखाएको बाटोअनुरूप नै तत्कालीन (२०३३-२०४६) प्रधानपञ्च चन्द्र बहादुर आले मगर (लाओ)को ढुङ्गाले छाएको पहाडी वास्तुकलाको झल्को दिने घरतर्फ लम्कन्छ ।

प्रधानपञ्च मगरले दिलाएका सलाङ ऐतिहासिक विराटता:

उमेर ६५ वर्ष नाघिसकेका तर, जवान र सुरिला प्रधानपञ्च मगर हामीलाई स्वागत गर्न तँगारोसम्म नै अनुहारभरि मुस्कान लिएर आइपुगे । तँगारो छेउको काप्रोको बोटमा फुलिरहेको सुनाखरीले पनि हामीसँग मुस्कान साट्यो । नेपालमा धेरै प्रजाति (विश्वभर करिब एक हजार जाति) का सुनाखरी पाइन्छन्, यो कून प्रजातिको हो हामीले चिन्न सकेनौँ तर, विभिन्न रोग निको पार्ने औषधीय गुण हुने सुनाखरीलाई लिएर संकटापन्न वनस्पतिको व्यापार नियमन गर्न नसक्दा अवैध कारोबार पनि हुन्छ भन्ने हामीलाई थाहा थियो । फेरी दुलर्भ सुनाखरी यहाँ भेट्न पाउनु सुखद पक्ष थियो ।

दुर्लभ सुनाखरी, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

बिहानैदेखि चरक्क चर्किएको घामले हामीलाई सताएको थियो, उनको न्यानो आतिथ्यबाट शीतलता महसुस गर्‍यौँ । हामी भोकाएर पुगेको थाहा पाएर होला उनले आफ्नी जहानलाई मध्यान्हको १२ बजे खाना बनाउन अह्राए । आमैले झिँझो नमानी मिठो खाना खुवाउनुभयो । आगोमा पकाएको, पुरानै भात-भान्छा (माटोले लिपिएको)मा पलेटी कसेर मौलिक स्वादसहितको खाना खायौँ । अध्ययन भन्छ, “७२ प्रतिशत नेपालीले एकै खाले आहार खान्छन्”, तर होइन होला किनभने स्वाद चाहिँ घरपिच्छे फरक हुन्छ । मगरको घरमा पाकेको खाना, नेवार, मैथिल वा बाहुन-क्षेत्रीको घरमा पाक्नै सक्दैन । बहुल जातीय यस देशमा यस्ता अध्ययन सतही भए क्यारे भन्ने महसुस पनि त्यस दिन हामीले गर्‍यौँ ।

पूर्वप्रधानपञ्च चन्द्र बहादुर आले मगरका दम्पति, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

उनले हामीलाई खाटमा राखेर आफू मूल ढोका छेउ चकटी ओछ्याएर बसे । घरछेउ जाँड पाकिरहेको थियो भने मेहनती मगरको करेसाबारी हरिया देखिन्थे । यसपछि हाम्रो गफगाफको सिलसिला सुरुवात भयो । हामी उनीसँग सलाङ गाविसको समग्र ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक एवं सामाजिक परिवेश जान्न इच्छुक थियौँ । साथै, उनी राजनीतिक व्यक्ति भएकाले सलाङ राजनैतिक इतिहास जान्नु पनि हाम्रो यात्राको मूल उद्देश्य थियो । बीचबीचमा कुखुरा बासिरह्यो, भैँसी कराइरह्यो, चराहरू चिर्बिराइरहे तर, जेठमासको उच्च खडेरीका कारण हावाले भने वेग समातेको थिएन । उनीसँग सोध्नका लागि अनेक कुरा थियो, कुराको फेरा हामीले नामकरण प्रसङ्गबाटै फुकायौं ।

नामाकरण प्रसंग:

यस गाउँको नामाकरण प्रसङ्ग सम्बन्धी किम्बदन्तीहरू रोचक रहेको उनले बताए । चेपाङ भाषामा ‘स’ भनेको अन्न खाने सलह र ‘लाङ’ भनेको घर हुने भएकाबाट सलहको घरको रूपमा परिभाषित गरिँदै आएको उनले बताउँदा हामी दङदास पर्यौं किनभने नेपाल सरकारका अनुसार सन १९६२ मा नेपालमा पहिलो पटक सलहको आक्रमण रेकर्ड गरिएको थियो भने सन १९९६ मा सलह किराद्वारा चितवनको जिल्लाको ८०% बालीलाई नष्ट गरेको थियो । चितवनमा नष्ट गरेको थियो पनि छिमेकी धादिङमा नगर्ने कुरा थिएन । फेरी यस गाउँमा रैथाने मगर जातिको बसोबास भएको हुँदा नेपाल सरकारको रेकर्डभन्दा अघिदेखि नै यस ठाउँमा सलह रहेको बुझ्न सकिन्थ्यो । यस कथ्यले धादिङको नामाकरण चेपाङ भाषाबाट भएको भन्ने प्राय: इतिहासकारको मतलाई पनि समर्थन जनाउँथ्यो किनभने ‘धादिङ’ र ‘सलाङ’ दुवैमा ‘ङ’ शब्द परेको छ ।

शिरमा सिद्धलेक रहेको यस सलाङ क्षेत्रमा अनेकन् धार्मिक मठमन्दिर रहेका छन्, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

प्रधानपञ्च मगरले अर्को कथ्य अघि सारे, जसअनुसार बुढीगण्डकीको दोभान (सलाङको पुछार, बेनीदोभान) मा एक विशाल शिला रहेको र त्यहाँ महादेवको प्रतीक चिन्ह अङ्कित भएको र त्यसलाई सप्तलिङ्गेश्वरको रूपमा पूजा र अर्चना गर्दै आइरहेको बताए (जसको चर्चा माथि शिवगौरीको संगमस्थलको रूपमा गरियो) । सप्तलिङ्गेश्वरबाट अपभ्रंश हुँदै ‘सलाङ’ हुन् आइपुगेको उनले बताए । सप्तलिङ्गेश्वर महादेवको सम्बन्धमा थप खोजिनिधी हुनुपर्ने महसुस समेत यसले औँल्याएको पायौँ । सप्तलिङ्गेश्वर शैव परम्परामा दुर्लभ भेटिने कथ्य हो (पंक्तिकारद्वयले पहिलोपटक यसबारे सुनेका थिए) ।

अझ, केही स्थानीयमाझ यस भेगमा सल्लाको जङ्गल धेरै भएको एवं पिता पुर्खाहरूले सल्लाको बीचमा घर (लाङ) बनाएकाले सलाङ भएको विश्वास समेत रहेको हामीले पायौँ । नेपालकै रैथाने प्रजातिका धुपी, खोटे, लौठ र गोब्रे सल्लाको इतिहास निकै लामो भएकाले यस तर्क पनि तर्कपूर्ण प्रतीत हुन्छ ।

राजनैतिक इतिहास:

यसपछि हामीले सलाङ राजनैतिक इतिहासलाई उधिन्यौँ । सलाङ पञ्चायतको पहिलो प्रधानपञ्च नीलाम्बर (लीलाम्बर) थापा मगर (२०१८ साल देखि २२), रणवीर थापा मगर (२०२३ देखि २०३३) र तेस्रो प्रधानपञ्चको रूपमा उनी स्वयं २०३३ देखि २०४६ सम्म रहेका रहेछन् । त्यतिबेला विकास बजेट निकै कम हुने गरेको (रणवीरको पालामा ८/१० हजार मात्र, चन्द्रबहादुर पालामा १२/१३ हजार) तर अहिले स्थानीय निकायले करोडौँ बजेट चलाइरहेको उनले बताए । पञ्चायत चलाउन पैसा नहुने तथा कुलो पानी, साँध सिमाना, बाटो, खानेपानी, घर झगडाका अनेक मुद्दाहरूमा आफू केन्द्रित भएको उनले बताए । विकास बजेट कम भए पनि उतिबेला गाउँ विकास सम्बन्धी अनेकन् काम गर्न सकिएको समेत उनले सगौरव सुनाए । त्यतिबेला बाटोघाटो एवं विद्यालयहरू प्राय: श्रमदानबाटै नै बनेको र अहिलेजस्तो जनताहरू हरेक काममा पालिका वा वडा (सरकार)को मुख ताक्ने स्वभावका नभएका उनले बताए । जलेश्वरी, पन्चमुखी, कालीदेवी, अकला (२०१५ सालमा निर्मित) लगायतका विद्यालय उतिबेला सम्पूर्ण गाउँलेको सहयोगको निर्माण भएको बताइरहँदा खुसी भएको उनको अनुहार अहिले विद्यालय विद्यार्थी अभावसँग जुधिरहेको तथा स्थानीय तहहरूले विद्यालय तह समायोजन (कक्षा घटुवा) र विद्यालय समायोजन (मर्ज) गरिरहेको बताउँदा फुङ्ग उडेको थियो । विद्यार्थी सङ्ख्या घट्नुमा स्थानीय तहको राजनीति मुख्य जिम्मेवार रहेको उनले बताए । ‘हामी त बसोबास बाक्लो भएको ठाउँमा विद्यालय थप्नुपर्छ कि क्या हो भनेर पो सोच्दै थियौँ, यस्तो अवस्था आउला भनेर सोचेकै थिएनौ नि’, उनी अम्खोराको पानी घटघट खाइसकेर खिन्नताका साथ भन्छन् ।

पूर्वप्रधानपञ्च चन्द्र बहादुर आले मगर, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

उनलाई सो खिन्नताबाट निकाल्नका लागि हामी बहुदलीय व्यवस्थाको पुनर्बहाली २०४६ को आन्दोलनपछिको समय अर्थात् गाउँ पञ्चायतहरू गाउँ विकास समितिमा रूपान्तरण भएपछि अवस्था कस्तो भयो भनेर सोध्छौँ । नेपाली काँग्रेसका तर्फबाट ०४६ देखि ०५४ सालमा प्रथम गाविस अध्यक्ष मगरले सुरुवाती समयमा प्रत्येक गाविसमा १० हजार दिने गरिएको, जसलाई बढाउँदै ३० हजारसम्म पुर्‍याएको स्मरण गरे । (उनीपछि एमालेबाट खुनराज मगर (०५४-०५९)ले गाविस अध्यक्ष भए ।)

नेपालको इतिहासमा कम्युनिष्ट दलबाट पहिलो प्रधानमन्त्री बनेका मनमोहन र पहिलो कम्युनिष्ट अर्थमन्त्री भरतमोहनको प्रसङ्ग अघि सारे, जसअनुसार एमालेले आर्थिक वर्ष २०५२/५३ को बजेटमार्फत ‘ज्येष्ठ नागरिकलाई वृद्धभत्ता, आफ्नो गाउँ आफै बनाऔँ र अर्थनीतिमा ९ सको सिद्धान्त’ अघि सारेको थियो । मगरले त्यही समय सम्झँदै भने, ‘आफ्नो गाउँ आफैँ बनाऔँ’ले ३ लाख दियो । जुन रकमबाट बुङ्चुङ-कमलाबारी (गाविस कार्यालयसम्म आउने) सडक निर्माण गर्न सफल भयौँ ।” उनले गाउँका विकास ल्याउनुपर्ने सडकले अहिले आएर गाउँ रित्तो पारेर एउटा ऐँठन छोडेको समेत भन्न भ्याए ।

जिल्लाकै महँगो सलासङघाट झोलुङ्गे पुल :

औद्योगिक क्रान्ति अघि अर्थात् १८औँ शताब्दीसम्म विश्वका कुनै पनि कुनामा पुल थिएन । नेपालमा मानिसहरू नदी तथा बर्खायाममा बगाउने धमिला खोला तर्नको लागि काठका लाप्सो, बासको फड्के, डुङ्गा, लौकाको आदि प्रयोग गर्दथे । देवघाटमा गलेश्वरबाबाले राजा वीरेन्द्रलाई भेट्न (मुकुन्दसेनको पालादेखि अन्य वंशीय राजखलक देवघाट जान पाउँदैनन्) रुमाल प्रयोग गरेर ((हठ योग) ) त्रिशूली पारि गएर भेटेको तथा धादिङ कल्लेरीका मोक्षेश्वर खतिवडाले पृथ्वीनारायण शाहलाई वि.सं. १८०२ सालतिर रुमालद्वारा कल्लेरीघाट तारेका थिए भन्ने जनश्रुति (स्रोत: डिल्लीरमण शर्मा अर्ज्याल, धादिङका मोती: गुरु डिल्लीरमण स्मृतिग्रन्थ, धादिङ साहित्य समाज, पृ.३८१) पंक्तिकारद्वयले सुनेका छन् । अझ, ज्वालामुखी गाउँपालिका स्थित राम शाहकालीन इतिहास बताइरहेको रामचन्द्र स्थानपति (इटनीहरूको कुल मन्दिर)को इतिहास लेख्दा पंक्तिकारद्वयले ‘अँधेरी खोला’ बढेकै कारण ज्यामरुङबाट एक भाईले मन्दिरलाई रामपुर सारेको र हाल दुवै ठाउँमा एकैदिन कूल देवताको पूजा गर्दै आएको भेटिन्छ (स्रोत: राम शाहकालिन इतिहास बताइरहेको स्थानपति मन्दिर: एक चर्चा; राजु झल्लु प्रसाद, प्रेम बास्तोला, २०८०, टुरशाला)। यी तथ्यहरू पढ्दा नेपालमा खोला एवं नदी तर्नु साह्रै कठिनतम र दैनिकीसँग जोडिएको विषय थियो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । यसकारण नेपालले पनि झोलुङ्गे पुलको आवश्यकता औँल्यायो ।

नेपालमा झोलुङ्गे पुल राख्ने अभियान राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमसेरले वि.सं.१९६० मा नै गरेका थिए भने देवशमसेरको शासन कालदेखि झोलुङ्गे पुलको निर्माण गर्न थालिएको थियो । उपत्यकामा मात्र नभई दुर्गम गाउँहरूमा पनि करिब एक सय वर्षअघि नै झोलुङ्गे पुलको निर्माणको थालनी भएको थियो । धादिङकै सुदूर लेकाली भेग तिप्लिङ र सेर्तुङ जोड्ने अदा खोलामाथि राखिएको पुल पनि निकै पुरानो हो (मिति प्रष्ट हुन् सकेन) । जे होस्, सुरुका दश वर्ष जति लुइस हार्पर कम्पनीले नेपालमा झोलुङ्गे पुलहरू बनाएका थिए भने पछि जोनएम हेन्डरसन कम्पनीले झोलुङ्गे पुलहरू बनेका थिए । पछि अन्य कम्पनी जोडिए, हाल नेपाल सरकारले स्वयंले पुलहरू निर्माण गरिरहेको पाइन्छ ।

यसैकारण हाल नेपाल ‘झोलुङ्गे पुलको देश’ भनेर पनि विश्वमाझ चिनिन्छ, पछिल्लो समय त्यसलाई मोटरवेल पुलले विस्थापन गरिरहेको भएता पनि नेपाललाई झोलुङ्गे पुल अझै आवश्यक छ । यस्तै आवश्यकता त्यतिबेला सलाङलाई पनि थियो । त्रिशूली पारि पृथ्वीराजमार्गको चमकधमक थियो तर, वारि सलाङ सुनसान थियो । कुरा वि.सं. २०४२/४३ सालतिरको हो, जतिबेला मगर स्वयं प्रधानपञ्च थिए । प्रधानपञ्च मगरका अनुसार सलाङमा बाटो आउनुभन्दा पूर्व झोलुङ्गे पुल आएको हो । तत्कालीन समयमा धादिङ जिल्लाको सबैभन्दा महँगो झोलुङ्गे पुल सलाङ र पृथ्वी राजमार्गलाई जोड्ने ‘सलाङघाटको झोलुङ्गे पुल’ हो । सो पुल बन्नुअघि सलाङवासीहरू त्रिशूली नदीमाथिको तुइन चढेर सलाङघाट पुग्ने र त्यहाँबाट काठमाडौं एवं नारायणघाट पुग्ने गर्दथे । मगर भन्छन्, “जर्मन विकास सहयोग (जीआइजेट) को प्रोजेक्ट चलेको थियो । तत्कालीन समयमा प्रत्येक वाडमा ११/११ हजार दियो, त्यो भनेको अहिले ३/४ लाख जस्तो हुन्थ्यो । तालिम पनि दियो । र, सोही समयमा उसले २४ लाख योजनामा, सम्भवतः जिल्लाकै महँगो र फरक झोलुङ्गे पुल निर्माण गरिदियो । यस पुलमा लट्ठा नभएर दुवैपट्टि टावर रहेको अहिले पनि देख्न सकिन्छ । यस पुलले बदाम, फापर जस्ता रैथाने खेतीमा रमाइरहेका हामी सलाङवासीको जीवन र आर्थिक प्रणाली फेर्‍यो, हाल पनि हाम्रो लाइफलाइन त्यहीँ पुल बनेको छ । अहिले पनि यहाँका कृषकहरू त्यहीँ पुल भएर आफूले उब्जाएको तरकारी सलाङघाट पुर्‍याइरहेका छन् ।”

गाउँबाट ‘गाउँ’ कसले खोस्यो ?

विद्यालयमा ‘बसाइँ, मुगलान’ उपन्यास पढिरहेका विद्यार्थी, पढाइरहेका शिक्षक, सिमखेतहरू, गैह्रीखेतमा फापर, कोदो, र वसन्तामा बदाम गोडिरहेका कृषकहरू सहित सिङ्गो गाउँले नै बाटोको स्वागत गर्‍यो र बाटोले बोकिल्याएको सुन्दर भविष्यमा गाउँ मदहोस भयो । उदासी र अत्यासको सिरेटोमा काँपिरहेको गाउँले न्यानो सपनाहरू बुन्न थाल्यो । बाटोप्रति गाउँको भावनात्मक लगाव साह्रै गाढा भयो । बाटो सँगसँगै गाउँमा आदर्शवाद पनि आयो, जसकारण मुगलान हिँडेका तन्नेरीहरू पनि गाउँ आए । ग्रामीण समाजको बजारसँग पहुँच बढ्ला भन्ने सोचे । गाउँको उत्पादन भारी लगाएर बोकेर सलाङघाट झार्नुपर्ने विकल्पमा टाटा गाडीहरू नै घरदैलो आइपुग्ला भन्ने ठाने । धादिङवेशी र सलाङ दूरी अझ कम हुने आशा गरे । कुखुराको भाले, मकै, कोदो, कपास, खसीबोका आदिले बजार मूल्य पाउला भन्ने आश बढ्यो । बदाम उत्पादनका लागि जिल्लाभर प्रख्यात सलाङ र, त्यसमा वसन्ता (रातोमाटो जमिन) को बदामले काठमाडौंसम्मको दूरी तय गर्ने पक्कापक्की भएको महसुस गरे । तर, सुरुवातमा त्यस्ता केही काम भएन त्यसले सोचेअनुरूप गति लिएन ।

गाउँमा भेटिने वयोवृद्ध भन्छन्, ‘युद्धमा गएको छोरा फर्केर आउथे, विदेश गएका नआउने भए !’

आफ्नै दुःखसुखको एउटा लयमा बाँचिबसेको सलाङ गाउँ पनि देशभरका अन्य गाउँसरह बजारिया उपभोक्ता संस्कृति चङ्गुलमा फस्न पुग्यो र समग्र ग्रामीण समाजको लय नै बिग्रियो । परम्परागत जुक्ति, सोचबुझ र परिश्रमका बहुआयमिक उपायहरू अपनाइ स्वावलम्बी आर्थिक उत्पादन प्रणाली अपनाइरहेका गाउँलेलाई थाहा-पत्तो नदिई बजारु र हस्तक्षेपकारी उपभोक्तावादी संस्कृति, प्रविधि, रीतिथिति, चरित्र गाउँ छिर्‍यो । बाटो गाउँ छिरेपछि गाउँलेको उत्पादनमुखी जीवननिर्वाह ध्वस्त हुन् पुगेको स्विकार्छन् मगर । तर, गरिबी र भौगोलिक कठिनाइ एवं किसानका दुख भने लिएर जान नसकेको बताउँछन् । “मेरो नै जहान छरछरी गरेर १०/१२ जना पुग्छ, अहिले हामी बुढाबुढी मात्रै छौँ । यो भन्दा रित्तो महसुस के हुन्छ”, उनी हाम्रा आँखामा हेरेर सिधा प्रश्न गर्छन् ।

सलाङकोट स्थित हटिया क्षेत्रमा बाटो पुगेका छ, छोरानाति गाउँमा छैनन्, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

लामो बेरको चुप्पीपछि उनी भन्छन्, “बाटो नचाहिने भन्ने होइन, बाटोको आवश्यकता आज पनि उत्तिकै छ । सर्पले तोकेका, बच्चा पाउन नसकेका मान्छेहरूलाई अस्पताल पुर्‍याउन सजिलो भएको छ । यो बुढो उमेरमा सुबिस्ताले घरआँगनमै गाडीबाट खुत्रुक्क झर्न पाइएको छ, तपाईँहरू पनि यही बाटो भएर म बुढाकहाँ आइपुग्नुभयो तर बाबु, बाटोले आफू सँगसँगै हाम्रा छोरा-नाति पुस्तालाई पनि बजार पुर्‍यायो । त्यहाँदेखि काठमाडौं धकेल्यो अनि क्रमिकरूपमा विदेश पुर्‍यायो”, उनी बदलिँदो आर्थिक उत्पादन प्रणालीले ग्रामीण समाजमा उत्पन्न गरिरहेको अन्तर्विरोधको कथालाई खरर भन्छन् । “युद्धमा गएको छोरा फर्केर आउला भन्ने आश हुन्छ, तर विदेश भास्सिएका छोराछोरी, नातिनातिना त घरै पो नआउने भयो । यो के थिति बस्यो नि ?”, उनी सुस्केरा ओकल्दै भन्छन् ।

खेतीबारी छाडेको नेपालको गाउँ पशुपालनबाट पनि विमुख हुँदैछ, तस्बीर: गुगल

गाउँ रित्ताएको बाटोलाई आरोपित गरिसकेपछि बाटोप्रति सहानुभूति राख्दै उनी फेरी भन्छन्, “सबै दोष बाटोलाई मात्रै पनि दिन मिल्दैन कि ? गाउँलाई गाउँ बनाउने तत्त्व नै बाटोले मात्रै लिएर गएको होइन होला कि ?”, आफ्नै संशयमिश्रित प्रश्नको उत्तर दिँदै उनी भन्छन्, “विदेशको सामान यो बाटो हुँदै हाम्रो गाउँसम्म कसले पठाएको हो भनेर पनि प्रश्न गर्नुपर्छ । विदेशको सामान किन गाउँगाउँ आइपुग्यो भनेर पनि सोच्नुपर्छ कि । गाउँबाट मान्छे पाखा लागिसके । खेतीपाती छोडे । गाउँमा रमिता छ । यो रमिता कसले गरेको होला ? हामीजस्तै राजनीति गर्नेले होइन र ?” उनी आफ्नै राजनीतिक चरित्रमाथि समेत प्रश्न गरिरहेको देखेर हामी चकित हुन्छौँ ।

कमलाबारीबाट सलाङकोटतर्फ जाँदै गरेको सडक, यहाँको रातो माटोमा पहिलेपहिले खुब बदाम फल्द्थ्यो, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

अझ चकित त्यसबेला हुन्छौँ, जब उनी सशस्त्र द्वन्द्वको समयमा छापामार माओवादीलाई आफ्नै घरमा बसाइ दिएको र उनीहरूले गोठमा लगेर ‘तैँले प्रधानपञ्च भएर कति लुटिस्, हिसाब देखाँ’भनेको कथ्य अघि सारिरहँदा भयौँ । “घरमा आउने सबै पाहुना हुन् भन्नुहुन्थ्यो हाम्रो बाहरू । राति आए, भात खाए । तर, मैले उनीहरूलाई रोकिन किनभने उनीहरू मान्छे मार्ने व्यक्तिभन्दा एउटा राजनैतिक विचार बोकेका व्यक्ति थिए । सोही विचारले गाउँको मुहार फेर्छु भनिरहेका थिए”, उनी अगाडि भन्छन्, “तर उनीहरूले पनि गाउँ बिर्सिए । गाउँलाई सुख दिन्छु भनेर दिएको दुख बिर्सिए । बिर्सेका त होइनन्, बिर्सेझैँ गरेका हुन् । आफूले बोलेका कुरा पनि कसैले बिर्सन्छ ?” फरक राजनैतिक विचार राख्ने उनले तत्कालीन विद्रोही समूहप्रति राखेको अघिल्लो दृष्टिकोणले उनी एक कुशल राजनैतिक व्यक्ति भएको प्रतीत हुन्थ्यो ।

यसपछि उनले दोस्रो जनआन्दोलन (६२/६३), संविधान निर्माणकाल (०७२) हुँदै स्थानीय तह, प्रदेश तह र सङ्घीय सरकारका बारेमा नितान्त व्यैक्तिक विचार हामीसमक्ष राखे । “मेरो आफ्नो पारामा भन्दाखेर संविधान नै ‘लथपतार’ भयो । पहिला मुखिया भन्थे, केके भन्थे, आखिर त्यहीँ नै हो । आकार मात्रै ठुलो भयो । राष्ट्रिय सभा, प्रतिनिधि सभा, स्थानीय, प्रदेश र सङ्घीय सरकार । यति धेरै किन चाहियो ? केन्द्र र स्थानीय भए पुग्छ । समन्वय पनि हुन्थ्यो, खर्च पनि बच्थ्यो । प्रदेश र राष्ट्रिय सभा चाहिँदै चाहिँदैन । जनताले प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष वा समानुपातिक दिएर गएको एकै ठाउँमा छँदै छ, त्यहाँ पनि हारेको मान्छे लगेर राख्ने ठाउँमात्रै किन बनाएको ?,” उनी अगाडि भन्छन्, “राष्ट्रिय सभा विज्ञहरू राख्नुपर्‍यो कि त ।”

उनले शिक्षानीति नभएको र भएमा एउटा हुनुपर्ने विचारसमेत प्रकट गरे । “सरकारले सक्दैन भने निजिलाई दिए हुन्छ । किन टाउको दुखाइरहेको ? होइन भने शिक्षा र स्वास्थ्य स्वाठसुठ सरकारले लिनुपर्छ”, उनले भने । सामुदायिक र निजी भनेर अलगअलग लगानी हुँदा देशको शिक्षानीति ध्वस्त हुनपुगेको उनले बताए । अझ, निजीप्रति ज्यादा आकर्षित भएको र उनीहरूले अङ्ग्रेजी भाषालाई प्रशय दिँदा देश छोड्नेको लर्को बढेको उनले बताए । “अङ्ग्रेजी जानेपछि जुन देशमा पनि बिकिहाल्छ, अनि देशमा को बस्ने ? इतिहास, संस्कृति पढाउने काम पनि गरेका छैनौँ । हाम्रो पाठ्यक्रमले हामीसँग भएको मौलिक कुराहरू अगाडि सार्नुपर्‍यो । त्यसको पठनपाठन र अभ्यास बढाउनुपर्‍यो”, उनले आफूसँग भएको ज्ञान, सीप, जुक्ति, विवेक थाहा नपाएकैले सुनको कचौरा लिएर अर्कासँग मागिरहने ‘मगन्ते’ भएको बताए । “विश्वमा जति पनि देश छ, त्यसमध्ये हामीसँग मान्छेलाई चाहिने जम्मै कुरा प्रकृतिले हामीलाई दिएको छ । विश्वका प्राकृतिक स्रोतसाधनले सम्पन्न १०/१२ वटा देशमध्ये एक हामी किन गरिब भयौँ त ? यसको जवाफ सदनमा बाझिरहेका नेताहरूले दिनुपर्छ”, बोलिरहँदा केहिबेर रोकिने र जोडदार तवरले दुई हत्केला प्याट्ट पार्ने शैलीका उनले यसपछि निकैबेर केही बोलेनन् । यतिखेर प्रश्न सोधिरहेका हामी र उत्तर दिइरहेकी उनी, दुवै पक्षसँग भन्न र सोध्नका लागि केही थिएन । एउटा लामो चकमन्नताले निकैबेरसम्म हामीलाई नेपालमा छाएको चरम आत्मसमर्पणवादी चरित्रले गिजोलिरह्यो ।

हामीले उनलाई गणतन्त्र आइसकेपश्चात् ३ र ४ वडाका विभाजित सलाङको राजनैतिक नेतृत्व कसले गर्‍यो भन्ने प्रश्न गर्‍यौँ । वडा ३ मा एमालेका दीप बहादुर पुलामीले दोहोराएको र वडा ४ मा पहिलो कार्यकाल एमालेतर्फबाट रामहरि बुर्लाकोटी र हाल एमालेकै तर्फबाट झक बहादुर मगर रहेका बताए ।

पूर्वप्रधानपञ्च चन्द्र बहादुर आले मगरका दम्पति, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

सधैं कोदो, सधैं बदाम लगाएर हुँदैन !

करिब ४० मिनेट नै उनीसँग राजनैतिक भलाकुसारी गरिसकेपछि हामीले ‘सलाङलाई कस्तो विकास चाहिएको छ’ भन्ने प्रश्न गर्‍यौँ । “मान्छे पाखा लागिसके, घर छोडेर गइसके । ‘के हो, के हो’ छ । रमिता है ! अब यतिबेला के गर्ने, के नगर्ने भन्ने”, उनले अगाडि भने “सधैँ कोदो, सधैँ बदाम लगाएर बसौँ भन्दा पनि नहोला । यस्तो भिरालो ठाउँमा, पहिरो आउँछ, माटो लगिदिन्छ, ढुङ्गा मात्रै राखिदिन्छ । यसबाट यहाँका किसानलाई मुक्ति दिनुपर्छ । सरकारले कुन जग्गामा के लगाउने र कसरी लगाउने भनेर भनिदिनुपर्छ । बजारको व्यवस्था गरिदिनुपर्छ । धेरै केही गर्नुपर्दैन, अर्का देशबाट भित्रिएको समानमाथि कन्ट्रोल गरिदिए पुग्छ । नभएपछि त गर्न परेन ? गर्छन् नि । नपुगेमा मात्रै अन्तबाट ल्याउने हो । आफू नगर्ने, अर्कोले महँगोमा दिन्छ भनेर हुन्छ ? ”

पूर्वप्रधानपञ्च चन्द्र बहादुर आले मगरको घरछेउको गाउँ, यहाँ झुरुप्प परेका पहाडी घरहरू देखिन्छन्, जसले होमस्टेको सम्भावना राख्दछन्, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

यसपछि उनले बदाम र धान लिएर गएर नुनसँग साट्ने गरेको पुरानो चलन सम्झिएँ । हामीले उनलाई रोकेनौँ किनभने नुन साट्ने चलनसँग प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षरूपमा राजमार्ग निमार्णको प्रसङ्ग जोडिने गर्दछ । हामीलाई कतै न कतै सलाङघाट (त्रिशूली पारी)हुँदै गएको पृथ्वी राजमार्ग निर्माणपश्चात् गाउँले केकस्ता सुविधा पायो भन्ने पनि जान्न खोजेका थियौँ । र, उनले त्यो कथन आफैँ भने, “हामलाई पैसा आवश्यकता थिएन । खाने अन्न र तरकारी हामीसँग नै थियो । हामीसँग नभएको त्यही एउटा नून थियो । डोकोमा बदाम र धान बोकेर भैँसे, नारायणघाट पुग्ने गर्दथ्यौँ । यो बाटो (पृथ्वी राजमार्ग २४ सालमा निर्माण भएको) बनेकै थिएन । काठमाडौं जान ८ दिन लाग्दथ्यो, चितवन पुग्न ५ दिन लाग्थ्यो ।” उनका अनुसार त्यतिबेला सिङ्गो गाउँ नै एकजुट भएर आफ्ना सामानसँग नून साट्न भैँसे, नारायणघाट पुग्ने गर्दथ्यो । यसरी नून ल्याइसकेपछि ‘पातीको सिता’ जम्मा गरेर गोलबद्ध भएर खाना खाने गर्दथे । उनले यो भनिरहँदा हामीले गाउँ छिरिसकेको वाइफाई, राइस कुकर, ग्यास चुल्हो, कोक, आदिलाई सम्झियौँ । कताकता मनमा लाग्यो, बाउ पुस्ता र छोरा पुस्ताबीच के विधि फरक आइसकेछ ।

सलाङको फेदीबाट बगिरहेको त्रिशूली र त्रिशूली किनारको पृथ्वी राजमार्ग, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

मगरले सलाङबाट पाटे घिरौँला, कपास, चिनो, कागुनो, बदाम, गहुँ, गगत, फापर, पाङ्दुर आदि लोप भएको बताइरहँदा हामीले आदिम कालदेखि परम्परागत रूपमा विभिन्न क्षेत्रका हाम्रा पुर्खाले जन-जीविका मात्रै चलाएका रहनेछन्, रैथाने बालीहरूको संरक्षण पनि गर्दै आइरहेका रहेछन् महसुस गरायो । तर हामी ‘बाँदरे प्रवृत्ति’का भयौँ, बाउपुस्ताले जोगाएको पाटे घिरौँला हामीले चाहेर पनि खान सक्देनौं । अर्कोतिर, गाउँ छाडेका हामीले कृषि जैविक विविधताको संरक्षण, संवर्द्धन एवं विकासमा पनि पटक्कै चासो देखाएका छैनौँ । स्थानीय कृषिजन्य आनुवंशिक स्रोत लोप हुनुले ‘कृषि प्रधान देश’ भनिरहेका सत्ताधीसहरूप्रति मनमा कतै दया पनि अङ्कुरित भयो । कृषि जैविक विविधता संरक्षण, संवर्द्धन एवं दिगो उपयोग चाहिँ नगर्नुपर्ने, कृषि विकास रणनीति २०१५-२०३५ मार्फत रैथाने बालीहरूको महत्वलाई उजागर गरिनेछ चाहिँ भनिरहने । अचम्मै छ !

सलाङको ऐतिहासिक, धार्मिक एवं सांस्कृतिक परिचय:

यसपछि हामीले विषयान्तर गर्‍यौँ र सलाङको परिचय साट्ने मठमन्दिर, जात्रापर्व तथा सामाजिक अवस्थाबारे सोध्यौँ । उनले सलाङकोट (वराह माई) मा चैतेदशैँ र ठुलोदशैंमा मेला लाग्ने तर अहिले पातलिँदै गएको बताए, जहाँ गलले खन्दा ढुङ्गाबाट रगत आएको र देवी प्रकट भई आफू ‘वराह माई’ भएको भनेर बताएको विश्वास गरिन्छ । श्रीहरिको वराह अवतारको मुख्य कथाका साथ अनेक तीर्थ, व्रत, यज्ञ, दान आदिको विस्तृत वर्णन हुँदै आएको थाहा भएपनि वराहलाई देवी रूप मानी ‘वराह माई’को रूपमा यहाँ पूजाआजा गर्दै आएको पाइनु अनौठो लाग्यो । यसैगरी, सिद्धलेक महाशिवरात्रिका दिन भव्य मेला लाग्ने गरेको तर, सिद्धथान जात्राको पुरानो रौनक हराएको उल्लेख गरे । २०/३० वर्ष अघिसम्म यहाँ झ्याली, झाम्टा, खैजेडीसहितका स्थानीय लोकभाकाहरू प्रस्तुत हुने गर्दथे, जसलाई अहिले गीतसङ्गीत महोत्सवलाई विस्थापित गरेको छ ।

पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक, धार्मिक एवं सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको सिद्धलेक, जहाँबाट धादिङको साबिकका ४९ वटा गाविस देखिन्छ, तस्बीर: सागर लामिछाने

यसैगरी, उनले अकला माई, आम्बोटा रेवती माई, भेडाबारी मालिका, आरुवास कालिका, चक्रमहाकाली, पन्चमुखी मेला एवं भूमेथान र नागदेवता बारेमा सरसर्ती बताए । हरेक देवी मन्दिरमा मनले चिताएको पुग्ने विश्वास छँदै छ भने उत्पत्तिका रोचक किम्बदन्तीहरू पनि छँदै छन् तर, रोचक के लाग्यो भने शिरमा सिद्धलेक र तलतिर दुर्गा एवं पार्वतीका अनेकन् नामसहितका मन्दिर हुनुले शिवसँग जोडिएको त्रिशूली र गौरीसँग जोडिएको बुढीगण्डकी एवं यी दुईको संगमस्थल बेनीदोभान (बेनीघाट)को धार्मिक एवं शैव मतलाई आत्मसात् गरेको देखिन्छ ।

सलाङकोट (वराह माई) मा चैतेदशैँ र ठुलोदशैंमा मेला गर्दछ, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

मनकामना मन्दिरका पुजारेहरू दाजुभाइ:

प्रधानपञ्च मगरका अनुसार, उनीहरू आफूलाई ‘लायो मगर’ भनेर चिनाउँछन् भने गोरखा मनकामना मन्दिरका पुजारेहरू उनीहरूका दाजुभाई हुन् । हरेक वर्ष देवीपूर्णिमाको दिनमा मनकामना मन्दिरमा लायो मगरले इष्टदेवता मानेर पूजा गर्दै आइरहेका छन् । मनकामना मन्दिरमा एउटै परिवारको २१ औँ पुस्ताले मूल पुजारीका रूपमा अहिलेसम्म काम गरिरहेका छन्, हाल मूल पुजारी इन्सानबहादुर थापा मगर रहेका छन् । राजा राम शाहका रानीको नामबाट मनकामना मन्दिर रहेको तथा राजपरिवारमा सुसारेको रूपमा रहेका लखन थापा मगरका पालादेखि यस मन्दिरमा इन्सानका पुस्ताले मुख्य पुजारीको रूपमा काम गर्दै आएको पाइन्छ । यस हिसाबले पनि प्रधानपञ्च चन्द्रबहादुरका पितापुर्खाहरू कमसेकम २१औँ पुस्ताका भइसकेका छन् । यसले सलाङका आदिवासी मगर नै रहेको तथ्य पनि प्रकाश पार्दछ, तर कुन थरका मगर भनेर चाहिँ खोजीको विषय भएको छ । साथै, उनीहरू लखन थापालाई आफ्नो कूल देवता मानेर पूजा गर्दै आइरहेको समेत उनले बताए । यसैगरि, लायो मगरका अर्को इष्टदेवता बग्रेश्वरी रहेको समेत उनले बताए ।

यसैगरी, सलाङका मगरहरूको अर्कोथरि कम्जनले १२ वर्षमा भेडा काटेर ‘सियो ला..ते सियोयो’ भनेर थान बनाएर घुम्ने गर्दछन् । कुलदेवता पूजामा इष्टमित्र जुटाउने एवं रमाइलो गर्ने गर्दछन् । अर्कोतर्फ लामिछानेहरूले ६ वर्षमा कुलदेवताको पूजाआजा गर्दै आइरहेका छन् ।

आले मगरको चलन अलिक फरक छ । आज उनीहरूको छोराले बिहे गरेर दुलही भित्रायो भने भोलिपल्ट त्यही दुलाहा पुजारे बनेर कुलदेवताको पूजा गर्दछ । पर्सिपल्ट अर्को भाइले बिहे गर्‍यो भने पनि पूजा गर्नुपर्छ । उनीहरूले पनि ‘सियो ला..ते सियोयो’ नै भन्ने गर्दछन् ।

सलाङको बदलिँदो राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक परिपाटीलाई मनभरि बोकेर सलाङकोट (वराह माई) मन्दिरतर्फ रवाना हुनका हामी उनीसँग बिदा माग्छौँ । यसपाला हामीले प्याउली सोहोरेर बाटो पहिल्याउनुपर्ने जरुरत थिएन किनभने उनले हामीलाई बाटो देखाइदिएका थिए । हामीलाई बाटो देखाइदिँदै गर्दा उनले भनेका थिए, “बाबुहरू पुरानो कुरा सोध्न-खोज्न हाम्रो गाउँ आउनुभयो । केही भेट्नुभयो त ?”

सुनसान जंगल क्षेत्रमा रहेको रोचक किम्वदन्ती बोकेको भूमेस्थान (भूमिकालिका):

प्रधानपञ्चसँग बिदा भएर सलाङकोट (वराह माईको मन्दिर) तर्फ जाँदै गर्दा हामीले सुनसान जङ्गल क्षेत्रमा भूमेस्थान (भूमेकालिका) देख्यौँ । हामी मोटरसाइकल थियौँ र यस स्थानको छेउ भएर बाटो गएकाले हामी रोकियौँ । सुरुमा हामीलाई कुनै किल्ला वा थानिमाई रहेछन् कि भन्ने लाग्यो । प्राचीन शैलीमा खुला आकाशमुनि ठुलाठुला ढुङ्गाले छेकबार कोठाहरू निर्माण गरिएको बडो अनौठो ठाउँ थियो । प्रवेशद्वारमै घण्ट पनि झुन्डिएको हुनाले यहाँ धार्मिक आस्थाका आधारमा कुनै विशेष पूजापाठ हुन्छ भन्ने हामीले ठान्यौँ । दुई कुनामा दुई वटा कोठा बनेका थिए भने बीचमा ठुलाठुला सालका रुखहरू थिए । यी रूखहरू प्राकृतिक रूपमै कोठामा माझमा उम्रिएका हुन् कि रुखलाई बीचमा पारेर कोठा निर्माण गरिएको भन्न सकिएन ।

जंगलको बीचमा रहेको भूमेस्थान, भूमेकालिका, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

अर्कोतर्फ, जेठ मासको उघ्र गर्मीमा पनि यो ठाउँ शीतल महसुस त हुन्थ्यो नै, भौगोलिक रूपमै यो क्षेत्र समतल थियो किनभने यस पहाडी भेगमा यसप्रकार समथर भूभाग अन्यत्र थिएन । फेरी हामीले सोच्यौँ, यस्तो समथर क्षेत्रमा मानव बस्ती किन नबसेको होला ? समथर भूभाग छोडेर भीरपाखा सित्ति मानवले बसोबास गर्दैन तर, यहाँ त्यस्तो कुनै घर वा आवासको सङ्केत पाइँदैन थियो । चारैतर्फबाट विशाल काला ढुङ्गाहरूले छेकेर दुई हात जति गाह्रो माथि उठाइएको हुँदा मगरको कुल देवता थान रहेछ कि भन्ने अनुमान पनि गर्‍यौँ । यो सुनसान वन क्षेत्र गाउँदेखि १०/१५ मिनेट पर पर्ने हुँदा स्थानीयवासी कोही भेट्न सकेनौँ । यसपछि हामीले बिदा मागिसकेका प्रधानपञ्च मगरलाई नै फोन गर्‍यौँ । उनले यस स्थानका बारेमा केही रोचक किम्बदन्तीहरू हामीलाई सुनाए ।

प्रवेशद्वारमा झुण्डिएको घण्ट, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

मगरका अनुसार, यो स्थान भूमेस्थान अर्थात् भूमेकाली शक्तिपीठ हो । यिनी स्थानीय देवी हुन् । यही प्रकट भएकी । यस स्थानमा पहिले मानववस्ती बस्न खोजेको पनि थियो तर एक चरा आएर यो शिव एवं देवी बसोबास गरेको क्षेत्र हो भनेकाले हालसम्म पनि बस्ती बस्न सकेको छैन । त्यति मात्रै होइन, यहाँ जुत्ता लगाएर हिँड्न मनाही छ । यहाँ वरपर थुक्न मिल्दैन । अझ, रोचक त के भने विवाह गरेर दुलहा-दुलही डोलीमा आएका छन् भने यस स्थानमा आइपुगेपश्चात् डोलीबाट ओर्लिएर हिँड्नुपर्ने हुन्छ । तत्कालीन समयमा मुखियाहरू घोडामा आएका छन् भने घोडाबाट ओर्लिएर लुखुरलुखुर खालि खुट्टा नै हिँड्नुपर्छ । यस स्थानलाई सलाङवासीले निकै पवित्र स्थान मान्दछन् । यहाँ हरेक महिना-महिनामा र शनिबार तथा मङ्गलवार पूजा समेत हुने गर्दछ । लाओ मगर, कम्जन बगर लगायत स्थानीय मगरहरू यहाँ आउने गर्दछन् ।

चारैतर्फबाट विशाल काला ढुङ्गाहरूले छेकेर दुई हात गाह्रो उठाइएको छ, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

मगरको कुरा सुनिसकेपश्चात् हामीले यति महत्त्वपूर्ण स्थान छेवैबाट सडक निर्माण नगरिएको भए पनि हुने भन्ने सोच्यौँ तर, फेरी कति बाटोलाई गाली मात्रै गरिरहनु पनि सोच्यौँ किनभने हामी सडक बाटो भएर नै यात्रा गर्दै थियौँ । तर, हामीले ठान्यौ कि यस्ता स्थानीय देवीदेवता र तीसँग जोडिएका रैथाने किम्वदन्तीहरूले नै गाउँलाई जीवन्त बनाउने हो । यसको संरक्षण र खोजी कार्य अत्यावश्यक छ । यस्ता किम्वदन्तीहरूले अध्ययनशील व्यक्तिलाई गाउँको नदेखिएको पाटो र विगतको यथार्थबोधसँग साक्षात्कार गराउँदछ । भूमेस्थानलाई प्रणाम गरेर एवं हामी वराह देवीको मन्दिरतर्फ अगाडि बढ्यौँ ।

अस्तु !

भूमेस्थान छेवैबाट गएको सडकले सलाङकोट र कमलाबारीलाई जोड्ने गर्दछ, तस्बीर: राजु झल्लु प्रसाद

सलाङकोट वराह माइको मन्दिर जाने बाटो, तस्बीर: प्रेम बास्तोला

***

स्रोतसन्दर्भ:

१. स्थलगत अध्ययन तथा पूर्व प्रधानपञ्च तथा पूर्व गाविस अध्यक्ष चन्द्र बहादुर आले मगर (लाओ)सँग उनकै घरमा गई गरिएको कुराकानीमा आधारित
२. डिल्लीरमण शर्मा अर्ज्याल, धादिङका मोती: गुरु डिल्लीरमण स्मृतिग्रन्थ, धादिङ साहित्य समाज
३. राम शाहकालिन इतिहास बताइरहेको स्थानपति मन्दिर: एक चर्चा; राजु झल्लु प्रसाद, प्रेम बास्तोला, २०८०, टुरशाला
४. नेपालमा झोलुङ्गे पुलको इतिहास, के.बी. मसाल, इप्रदेश टुडे, सन् २०२२