मेरा मित्र शरच्चन्द्र वस्तीले एकदुई हप्ता जति अघि उहाँको एउटा लेख (‘भाषा डुबाउने खेल’ : शिक्षक मासिक, २०७३ जेठ) मलाई दिनुभयो । नेपाली भाषाको महत्त्व भनेपछि हुरुक्क हुने र हाम्रो भाषाको शुद्धतामा मरिमेटेर लाग्ने उहाँजस्ता राष्ट्रको साझा भाषाका दक्ष व्यक्तित्वले मलाई एउटा उर्दीको सूचना दिंदा म वाल्ल परें । त्यो उर्दी नेपाल सरकारको शिक्षामन्त्रित्वको पदमा गजधुम्म बस्ने महाशयको रहेछ । हामीलाई छक्कै पार्ने त्यो निकृष्ट उर्दी २०६९ साल श्रावण २२ गते जारी भएको रहेछ ।

‘नेपाली भाषा सङ्गोष्ठी’ मा प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा २०६७ साल पौष २८ गते उपस्थित महोदयहरूले गरेको हाम्रो भाषावैज्ञानिक विश्लेषणलाई अनुचित मानी हाम्रा समस्त संयुक्त अक्षरहरूलाई छरपस्ट पारी जताततै हलन्त (व्यञ्जन वर्णहरूका खुट्टा काटी लेखाइलाई नै बिगार्ने उद्देश्यको पूर्ति गर्ने साधन) लगाउने नयाँ प्रथा चलाउने प्रयास रहेछ ! यो प्रयास गहिरिएर अध्ययन गर्दा सङ्कीर्ण व्यक्तिहरूलाई क्राइस्टेली धर्म प्रचारकहरूले प्रयोगमा ल्याएको बुझिन्छ ।

उदाहरणका लागि हाम्रा पाठशालाहरूका छात्रछात्राहरूले ‘द्य’, ‘द्व’, ‘ध्य’, ‘य्य’, ‘द्द’, ‘द्ध’, ‘व्य’, ‘ह्य’, ‘क्त’ आदि संयुक्त व्यञ्जनहरूलाई चिन्दैनन्, किनभने हाम्रा शिक्षक शिक्षिकाहरूले नै त्यस्ता संयुक्त ध्वनिलाई सिकाउने कष्ट गरिरहँदैनन् । सानैदेखि बालबालिकाहरूलाई संयुक्त स्वर र व्यञ्जनका लेखाइसित परिचित गरेमा नेपाली पढ्न (वा उच्चारण गर्न) अप्ठ्यारो पर्ने थिएन ।

क्राइस्टेली प्रचारकहरूले अंग्रेजी (अर्थात् रोमेली वा ‘रोमन’) लिपिको उदाहरण दिंदै हाम्रा अक्षरहरूलाई उनीहरूकै जस्तो छताछुल्ल पारेर टुक्य्राउनु (वा छुट्याउनु) पर्छ भन्दै हाम्रा सारा व्यञ्जन र स्वरलाई छुट्टाछुट्टै पारेर लेख्नु वा छाप्नुपर्छ भनी अनुचित शिक्षा दिएर अनेकौं आर्थिक लोभमा फँसाई दिएका छन् ।

त्यसै हुनाले आजका सुधारिएका भनी फुइँ गरिने नेपाली पाठ्यपुस्तकहरू अंग्रेजीकै जस्तो गरी एक–एक वर्णमा लेखिने र स्वरले नथेगेका व्यञ्जनहरूलाई हलन्त दिने (वा खुट्टा काट्ने) गरेर “हाम्रो धर्म वैदिक सनातनी हो” लाई “ह् आ म् र् ओ  ध् अ र् म् अ  व् अ इ द् इ क्  स् अ न् आ त् अ न ई  ह् ओ” लेख्ने अवस्थामा पुर्‍याएर हामीलाई वाल्ल पार्न खोजेका छन् ।

हुन पनि अचेलका हाम्रा छात्रछात्राहरू ‘विद्यालय’ को ‘द्य’ लाई चिन्दैनन् र ‘ध्य’ भन्ठान्छन् र ‘विध्यालय’ भन्छन्, ‘सरस्वती’ को ‘स्व’ लाई ‘स्सो’ ठान्दै ‘सरस्सोती’ भन्छन् ।

हाम्रो लिपि (अर्थात् सर्वश्रेष्ठ व्याकरणकार पाणिनिद्वारा प्रतिपादित र वैज्ञानिक रूपले निर्मित लिपि) लाई विशेष गरी संयुक्त अक्षरहरूमा जोड दिंदै बालबालिकालाई सानैदेखि शिक्षक शिक्षिकाले सिकाएमा यस्तो दुर्दशा हुने थिएन ।

त्यति मात्र होइन, शिक्षामन्त्रित्व ओगट्न पुग्ने अधिकारी भनाउँदाले त झन् राष्ट्रिय साझा भाषाको मर्म तथा आफ्ना शिक्षा, परम्परा र संस्कृतिको उच्चता बुझ्नुपर्ने हो, तर घुसमा पल्केका क्षुद्र व्यक्तिले गर्दा यो वेदना हामीले भोग्नु पर्दैछ । संयुक्त व्यञ्जन नेपालीमा (र संस्कृतमा पनि) दुई प्रकारले एकअर्कासँग जोडिन्छन् : पहिलो प्रकार बुई चढेर र दोस्रो प्रकार बुई चढेकालाई बोकेर । उदाहरणमा ‘धर्म’ लाई हेरौं : रेफ (अर्थात् ‘र्’) ‘म’ माथि बुई चढेको छ र ‘म’ ले रेफलाई बोकेको छ । बुई चढ्ने व्यञ्जन पूर्ण रूपले बोक्ने व्यञ्जनको अधीनमा हुन्छ र बोक्ने व्यञ्जन भने स्वरसित अडिएको हुन्छ ।

पाणिनिको लिपिमा बोलिने वा लेखिने व्यञ्जन संयुक्त छन् भने अथवा शब्दको पुछारमा दुई व्यञ्जन गाँसिएका छन् भने र तिनीहरूपछि कुनै अन्य स्वर छैन भने ‘अ’ को उच्चारण हुन्छ हुन्छ । जस्तै : ‘रक्त’ (‘क्त’ पछि ‘अ’ बोलिन्छ बोलिन्छ), ‘सिद्ध’ (‘द्ध’ पछि ‘अ’ भन्नैपर्छ), ‘बुद्ध’, ‘युक्त’, ‘द्वन्द्व’, ‘नेत्र’, (‘त्’ र ‘र’ जोडिएकाले) मा ‘अ’ को उच्चारण गर्नैपर्छ । नेपालीमा पनि ‘हुन्छ’, ‘भन्छ’, ‘जान्नँ’, ‘नन्द’, ‘पर्छ’, ‘चम्क’, ‘दुष्ट’, ‘मर्न’, ‘गर्न’, ‘हर्ष’ आदिको अन्त्यमा ‘अ’ भन्नैपर्छ ।

उपर्युक्त नियम अर्घाखाँची भन्ने पश्चिम नेपालको जिल्लाभित्र पर्ने ‘पणेना’ गाउँमा जन्मेका ठूला भाषा विशेषज्ञ पाणिनिको ‘सिद्धान्तकौमुदी’ (संस्कृत व्याकरण) मा पाइन्छ । हिन्दीमा भने यो नियम लाग्दैन (अर्थात् लगाइँदैन) ।

हिन्दीभाषीहरू अंग्रेजीमा मरिमेट्छन् र ‘भक्त’ लाई ‘भक्त्’ भन्छन्; ‘रक्त’ उनीहरूका उच्चारणमा ‘रक्त्’ हुन्छ र ‘बुद्ध’ ‘बुध्’ हुन पुग्छ । (अङ्ग्रेजीमा ‘वेस्ट्’, ‘ल्यान्ड्स्’, ‘मेन्ट्’ र ‘डिस्ट्रिक्ट्स्’ भएजस्तै ।) कहाँसम्म भने शब्दको पुछारमा अन्य स्वर छैन भने जबर्जस्ती अंग्रेजीमा जस्तो ‘अ’ थपेर उनीहरू ‘आ’ पार्छन् र हँसाउँछन् । जस्तै ‘राम’ लाई ‘रामा’, ‘योग’ लाई ‘योगा’ भन्छन् तिनीहरू । ‘कृष्ण’ लाई ‘कृष्णा’, ‘देव’ लाई ‘देवा’, ‘स्तूप’ लाई ‘स्तूपा’ जस्ता तिनका अड्बाङ्गे उच्चारण प्रशस्त सुन्न पाइन्छ । यसबाट तिनलाई वाक्यको वा शब्दको पुछारमा ‘अ’ भन्न गाह्रो हुने र तिनले पुछारमा ‘आ’ को सघाउ लिने गर्दा रहेछन् भन्ने बुझिन्छ ।

साभार : अन्नपूर्ण पोस्ट, ६ कात्तिक २०७३

===

सांसदले सोधे : भाषा बिगार्ने को ?

नागरिक दैनिक, १७ भदौ २०७३ ।

काठमाडौं । नेपाली भाषामा देखिएको पछिल्लो विवाद व्यवस्थापिका संसदमा पनि प्रवेश भएको छ । बिहिवार शून्य र विशेष समयमा बोल्ने सांसदले भाषा बिगार्ने गरी भएका कार्यको विरोध गरेका छन् । भाषा बिगार्ने गरी भएको निर्णयबारे सदनलाई जानकारी गराउन पनि उनीहरूले माग गरेका छन् ।

राप्रपा नेपालकी सांसद कान्ता भट्टराईले गहन अध्ययन नभई नेपाली भाषामा सुधार र परिमार्जनका नाममा व्याकरण परिवर्तन गलत भएको बताइन् । संस्कृत र इतिहासकै पुरानो भाषाबाट निर्माण भएको नेपालीलाई समृद्ध बनाउने भन्दा उँधो लगाउने काम भएकाले यसलाई तत्काल सच्याउन उनले माग गरिन् । ‘भाषाको पछिल्लो विवादले शिक्षक र विद्यार्थीमा अन्योल उत्पन्न गरेको छ,’ उनले भनिन्, ‘यसको तत्काल समाधान गर्न सदन मार्फत सरोकारवाला निकायको ध्यानाकर्षण गराइयोस् ।’

नेपाल मजदुर किसान पार्टीकी सांसद अनुराधा थापाले कुनै पनि भाषा कुनै व्यक्ति वा समाजको मात्र होइन, सिंगो मानव समुदायको सम्पत्ति भएकाले बिगार्न नहुने तर्क गरिन् । नेपालमा दुई फरक भाषा वा समुदायबीच सुमधुर र बलियो सम्बन्ध राख्ने एउटा सशक्त माध्यम नेपाली भाषा भएको र यसलाई संविधानतः सरकारी कामकाजको भाषाका रूपमा स्वीकार गरिएकाले विवाद तत्काल अन्त हुनुपर्ने उनले बताइन् ।

नेपाली भाषामा जटिलता ल्याउनमा आफू जिम्मेवार रहेको स्वीकार्दै पूर्व शिक्षामन्त्री दीनानाथ शर्माले केही दिनअघि सञ्चार माध्यममा भनेको कुराप्रति सदनको ध्यानाकर्षण गर्दै उनले ‘जिम्मेवार व्यक्तिले गल्ती भएछ, मन्त्री हुँदै थाहा पाएको भए तत्कालै उल्ट्याउने थिएँ’ भन्न मिल्ने/नमिल्ने विषयमा जानकारी गराउन पनि माग गरिन् ।

‘सदियौंदेखि प्रयोगमा रहेको भाषा र त्यसको नियमलाई केही भाषाशास्त्रीले उल्ट्याउने प्रतिवेदन मन्त्री समक्ष राख्दा उक्त प्रतिवेदन अध्ययन र छलफलविनै शिक्षामन्त्रीले हेर्दै नहेरी सदर गर्ने कार्यले के अर्थ दिन्छ ?’ उनले प्रश्न गरिन् । भाषाको नियम परिवर्तन गर्ने निर्णयको फाइल स्वयं सदर गर्ने अनि आज आएर मन्त्री छँदै थाहा पाएको भए उल्ट्याउँथे भनी तत्कालीन शिक्षामन्त्रीले बोल्नुभएको आफैंमा हास्यास्पद भएको पनि थापाले तर्क गरिन् ।

नेपाली वर्णविन्यासको फाइल दुई वर्षदेखि मन्त्रालयमा घुमिरहेको र कतैबाट विमति नआएको तथा सचिव तथा नजीककाबाट सदर गर्न भनेपछि हस्ताक्षर गरेको भनी केही दिन पहिले पूर्व शिक्षामन्त्री दीनानाथ शर्माले बताएका थिए । मन्त्रालयका सचिव र नजीककाले भनेको भरमा मन्त्रीले फाइल सदर गर्न मिल्ने कि नमिल्ने हो, त्यसको जानकारी सदनलाई गराउन पनि उनले माग गरिन् ।

‘अमेरिकाको सिल नामक संस्थाको भूमिकामा यसरी नेपाली भाषाको नियम परिवर्तन गरिएको कुरा आएको छ, त्यसबारे सदनलाई जानकारी गराइयोस्,’ उनले भनिन् । क्रिश्चियन धर्म सम्बन्धी उक्त संस्था विवादित रहेको सञ्चार माध्यममा आएकाले थप अध्ययन हुनुपर्ने उनको माग छ ।

‘कतिपय भाषाविदले भाषालाई अपांग बनाएर अपराध गरिएको बताइरहेका छन्,’ सांसद थापाले भनिन्, ‘दुई/चार जना टाठाबाठा विद्वान् भनाउँदाले एकाएक नेपाली व्याकरण तथा देवनागरी लिपिमा गरेको आक्रमण ठूलो अपराध हो भनिरहेका छन्, यस विषयमा तत्काल संसदीय समिति मार्फत छानबीन गरी समस्या समाधान गरियोस् ।’