अफ्रिकाको सबैभन्दा ठूलो कम्पनी डाङ्गोटे ग्रुपमा एक जना नेपाली उच्च तहमा काम गर्छन् । डाङ्गोटेको स्थानीय देश नाइजेरियाको केन्द्रीय कार्यलयमा यी नेपाली आकर्षक तलब पाउने मध्ये पर्दछन् । तर आफ्नो यो तलबको ठूलो हिस्सा उनले समाजसेवामा लगाइरहेका छन् । वितग डेढ दशकदेखि अफ्रिकामा नेपाली चेलीहरुको तस्करी रोक्न र त्यहाँ छरिएर रहेका नेपालीहरुलाई संघठित गर्न पनि उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । नेपाली साहित्यमा पनि उनी कविता र नियात्रामा कलम चलाइरहेका छन् । एक वर्षअघि एउटा कविता संग्रहको प्रकाशन गरेका उनी हुन् हिक्मत थापा ।
गैरआवासीय नेपालीहरुको भाषा, साहित्य, संस्कृति एवं सम्पदा विभागका प्रमुखसमेत रहेका हिक्मत थापासँग यसपटक साहित्यपोस्टले अन्तरंग कुरा गरेको छ । हरेक आइतबार साहित्यपोस्टले फरक भूमि र फरक भाषा बोल्नेहरुका बीच रहेर पनि नेपाली भाषा र साहित्यका लागि मरिमेट्नेहरुको अन्तर्वार्ता गरिरहेको छ । यसै सिरिजको यो अंकका हामीले थापालाई प्रस्तुत गरेका छौँ ।
तपाईँका साहित्यकार पिता गगनसिंह थापा अब हामीमाझ रहनु भएन । आफ्ना पितालाई कसरी स्मरण गर्नुहुन्छ ?
वास्तवमा, विभिन्न काल खण्डमा समाजलाई, देशलाई र भाषा, साहित्य तथा संकृतिको क्षेत्रमा बुबाले योगदान दिनुभयो । त्यस्तै सुरुका दिनहरुको शैक्षिक क्षेत्रमा उहाँको सक्रिय योगदान रह्यो । विद्यालय स्थापना गराउने तथा पढाउने कार्यमा लाग्नु भयो । ३६, ४६ र ६२/६३ को प्रजातान्त्रिक तथा लोकतान्त्रिक जनआन्दोलनमा पनि उहाँ सक्रिय रुपमा सहभागी भई योगदान दिनु भयो । र नेपाली साहित्य पनि ३४/३५ सालदेखि जीवनकालभरी नै अविराम लेखिरहनु भयो ।
पछिल्लो समयको कुरा गर्दा अन्य कुराबाट अलग रहेर उहाँले सम्पूर्ण समय नितान्त साहित्यका लागि सुम्पनु भयो । विशेषतः उहाँले सुदूर पश्चिमको जनजीवन, भाषा, संस्कृति र दुःखपीडालाई नेपाली साहित्यभित्र समेटेर नेपाली साहित्यको भूगोललाई फराकिलो बनाउन योगदान गर्नु भयो भन्ने मलाई लाग्छ । उहाँले सिमान्तकृति भूगोल, संस्कृति, भाषा तथा समुदायभित्र पनि थिचिएका हेपिएकाहरुको पीडाव्याथा लेख्नु भयो । यसर्थ नेपाली साहित्यको आयतन तथा भूगोललाई फराकिलो बनाउन उहाँ विशेष योगदान छ । आशा छ, अनुसन्धानकर्ताहरुले उहाँको बारेमा समयक्रमसँगै खोज तथा अनुसन्धान गरेर उत्खनन् तथा गर्नुहुने छ ।
वीपी कोराइलाको गहिरो छाप तपाईँको बुबा थियो भनिन्छ । तपाईँको बुझाइमा खासमा विपीको के कुराले उहाँलाई प्रभावित पारेको थियो ?
हो, वीपीको गहिरो छाप थियो बुबामा । छापाभन्दा पनि उहाँ वीपीको असल अनुयायी हुनुहुन्थ्यो । उहाँ एक असल कार्यकर्ताका रुपमा तथा वैचारिक रुपमा वीपीको निकट रहनु भयो । वीपीको साहित्यिक प्लस राजनैतिक व्यक्तित्वको छापा उहाँमा परेको हुनुपर्छ । ३४/३६ मा स्थायी शिक्षकको जागिर छोडेर वीपीकै प्रेरणाले उहाँ नेपाली काँग्रेसको सक्रिय राजनीतिमा लाग्नु भएको थियो ।
तपाईँले चाहिँ बुबाको नजरबाट, राजनैतिक व्यक्तित्को रुप र साहित्यिक व्यक्तित्वका रुपमा वीपीलाई कसरी बुझ्नु हुन्छ ?
बुबाकै कारणले सानैबाट म पनि साहित्यको नजिक रहेँ । केही बुझ्ने भएपछि राजनीतिप्रतिको चासो पनि बुबाकै कारण बढ्यो । आफूले नजान्दै र नबुझ्दै बुबाकै कारण वीपी भनेको एक आदर्श नेता हुन् भन्ने मलाई परिसकेको थियो । पछि वीपीका कृतिहरु पढ्ने भइसकेको पछि उनको फरक व्यक्तित्वसँग पनि मेरो साक्षात्कार भयो । नेपाली साहित्य र राजनीतिमा मात्र नभएर समृद्ध राष्ट्रका स्वप्नद्रष्टा, कुनै पार्टी विशेषको मात्र नभएर सम्पूर्ण राष्ट्रकै भिजेनरी नेतृत्वकर्ता हुनुहुन्थ्यो । मेरो बुझाइमा वीपी राजनीति तथा साहित्यमा आफ्नो फरक धारा स्थापना गर्न सक्षम रहनु भयो । साहित्यिक तथा राजनैतिक मात्र नभएर समग्र रुपमै वीपीको जस्तो विशाल व्यक्तित्व नेपालको इतिहास तथा भविष्यमा सायदै अर्कै पाइएला ।
तपाई स्वयम् पनि एनआरएनमा रहेर भाषा, साहित्य र संस्कृति विभागको नेतृत्व गरिरहनु भएको छ । तपाईँले बुझाइमा, बुबा (गगनसिंह थापा)को चाहिँ भाषा, साहित्य तथा संस्कृतिलाई लिएर दृष्टिकोण के थियो ?
मैले अघि पनि भनेँ, उहाँ वीपी कोइरालाबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो ।
बुबाका कृतिहरु पढ्दा तपाईँ पाउनुहुन्छ, स्वरकल्पनाका कुरा हैन कि आफैँले बाचेको समाज र आफैँसँग बाचिरहेका समाजका व्यक्तिहरुका कुरा, शोषकका कुरा हैन कि शाषितहरुका कुरा । उहाँ लेखनलाई लिएर सिमान्तकृत समुदाय, भाषा तथा संस्कृतिभित्रका पनि सिमान्तकृत व्यक्ति तथा विषयवस्तुुसम्म पुग्नु भयो । र, त्यही लेख्नु भयो ।
अर्को कुरा, उहाँले तल्लो समुदायका पनि तल्लो मानिएका व्यक्ति र विषयवस्तुमाथि कलम चलाउनु भएको छ । उहाँले सुदूर पश्चित तथा कर्णाली प्रदेशका जीवनशैली, भेषभूषा, भाषा संस्कृति तथा रहनसहनलाई कृतिका रुपमा बाहिर ल्याउनु भएको छ । अझ भनौँ, समग्रमा नेपाली साहित्यले नदेखिरहेको अथवा पुग्न नसकेको, छुन नसकेको सुदूर पश्चिम तथा कर्णालीको कथा व्याथालाई नै उहाँले आफ्नो लेखनको मूलभूतरुपमा धरालत बनाउनु भएको छ । र, अरुले लेखिरहेकोभन्दा फरक वा साहित्यले छुन नसकेका आम सर्वसाधरणका कथा व्याथालाई लिपिबद्ध गर्नुपर्छ भन्ने सोच नै उहाँका दृष्टिकोण हो ।
बुबाकै कुरा गर्दा, रचना सिर्जनाको अवस्थामा भौतिक तथा मानसिक रुपमा उहाँलाई कस्तो पाउनुहुन्थ्यो ?
यो पछिल्लो दश वर्षको कुरा गर्दा, बुबा कृति लेख्नमा पूर्ण रुपमा हराउनु भयो । जुन उहाँको अध्ययन गर्ने तथा लेख्ने कोठा थियो, उहाँ अधिकांश समय त्यहीँ कोठामा हराइरहनु हुन्थ्यो । उहाँ जहिल्यै पनि आफूले लेख्न तथा अध्ययनको लागि समय नपुगेको बताउनु हुन्थ्यो । सायद उहाँले भय भइसकेको रहेछ कि, ‘अब चाँडै म जानु पर्ने छ, मसँग यो सबका लागि समय धेरै छैन ।’
हालसम्म बुबाका सात आठ ओटा कृति प्रकाशित भए, तीन चारवटा प्रकाशित हुने तयारीमा छन् । पछिल्लो समय बुबा लेखनमै मात्र हराउनु भएकाले मलाई के थियो भने, अब उहाँसँग चार पाँच कृतिका पाण्डुलिपिहरु होलान् । उहाँ बितिसकेपछि छोरीहरुको साथमा मैलै उहाँको कोठामा पाण्डुलिपिहरु खोजेँ । चार पाँचवटा होइन, उहाँले त तीसवटा पाण्डुलिपि तयार पार्नु भएको रहेछ । जसलाई हामीले सुरक्षित राखेका छौँ । दुई तीनवटा मैले आफैँसँग पनि ल्याएको छु । जुन हामी विस्तारै प्रकाशित गर्दै जानेछौँ ।
त्यही पाण्डुलिपिहरुमध्ये उहाँले एउटा आफ्नै मृत्युपछिको कल्पना गरेर आफैँलाई पात्र बनाएर ‘अस्थाञ्चलको ढोकाबाट’ लेख्नुभएको रहेछ । त्यसमा चाहिँ उहाँले आफूले मृत्युवरण गरेपछि सन्तान्तले कसरी र के के गरेर अन्तिम बिदाई गरुन् लगायतका कुराहरु समेत समेट्नु भएको रहेछ । हामीले उक्त पाण्डुलिपि समयमै प्राप्त गरेकाले सम्भव भएसम्म उहाँले भनेअनुसार नै गर्यौँ ।
अँ, पछिल्लो समय उहाँ मानसिक तथा भौतिक दुवै रुपमा लेखन तथा अध्ययनमै हराउनु भयो । जसको फलस्वरुप अहिले बुबा नरहे पनि हामीसँग उहाँका तीसवटा पाण्डुलिपि छन् ।
नेपाली साहित्यमा तपाईँको बुबा अथवा गगनसिंह थापाको आफ्नै विरासत छ । तपाईँले पनि बुबाकै विरासतलाई पछ्याउनु भएको हो ?
ठ्याक्कै त्यस्तै त होइन । तर के हुँदो रहेछ भने, बाल्यकालमा पाएको वातावरणले धेरै प्रभाव पार्दो रहेछ । बुबाले प्रायः किताब पढिरहने, घरमा किताबहरु आइरहने, मान्छेहरु पनि त्यसै किसिमका भेला हुने हुँदो ममा पनि त्यसको प्रभाव पर्यो । ममा नजान्दा नजान्दै पनि बुबाको साहित्यिक प्रभाव सानैदेखि पर्दैआए छ । बुबाकै प्रभावले म नेपाली साहित्यको राम्रो पाठक भएँ । पढ्ने लत लाग्यो । र त्यही बुबाको प्रभाव र घरको वातावरणले लेख्न पनि प्रेरित गर्यो ।
यसर्थ, बुबाको विराज पछ्याएको भन्दा पनि उहाँको प्रभावले चाहिँ म भाषा तथा साहित्यतिर ढल्किन पुगेको हुँ ।
तपाईँलाई बुबा अर्थात् गगनसिंह थापाको व्यक्तित्वले आफ्नो साहित्यिक व्यक्तित्व छायामा परेको महसुस हुन्छ कि हुँदैन कहिलेकहीँ ?
पिताजीको साहित्यिक व्यक्तित्व अथवा क्षमतामा आफू पुग्न त म सक्छु जस्तो लाग्दैन मलाई । उहाँमा अध्ययन तथा विश्लेषण क्षमता उच्चा थियो । उहाँको उचाइमा त म पुग्न सक्दिनँ नै । उहाँको व्यक्तित्वको छायामा रहेरै पनि कुनै क्षेत्रमा थोरै माथि आउन सके भने त्यो मेरो लागि गौरवको कुरो हो । म त साहित्य र भाषाको क्षेत्रमा भर्खर बामे सर्दै छु । मलाई यो क्षेत्रमा उहाँकै व्यक्तित्वले सहयोग गरेको छ । र, गर्नेछ भन्ने कुरामा विश्वस्त छु ।
प्रसंग बदलौँ, तपाईँ हाल अफ्रिका बस्नु हुन्छ । भूगोलले टाढा रहेर पनि नेपाली भाषा साहित्यलाई प्रेम गर्नुहुन्छ । तपाईँको बुझाइमा भाषा र साहित्य भन्नु के रहेछ ? यसलाई देश र भूगोलसँग जोड्दाको योगफल के हुँदो रहेछ ?
भाषा, साहित्य तथा संस्कृतिको भूगोल देशको भन्दा धेरै फराकिलो हुँदो रहेछ । मलाई लाग्छ, भाषा र साहित्यले देश बनाउँछ, देशले भाषा र साहित्य बनाउँदैन । कुनै पनि समाज अथवा देशलाई भाषा र साहित्यले समृद्ध बनाउँछ । अहिले नेपाली भाषा ग्लोवल भइरहेको छ । भूगोलको रुपमा देश नेपाल भए पनि आज नेपालीहरु एक सयभन्दा बढी देशमा छरिएका छन् । जहाँ नेपाली भाषा र साहित्य पुगेका छन् । यसरी नेपाली भाषा तथा साहित्यले देशलाई विश्वभर चिनाइरहेको छ । फिँजाइरहेको छ ।
यसर्थ भाषा र साहित्य समृद्ध हुनु भनेको देश समृद्ध हुनु हो । विस्तारित हुनु भनेको देश विस्तारित हुनु हो ।
हाल तपाईँ एनआरएनमा रहेर भाषा, साहित्य तथा संस्कृति विभागको नेतृत्व गरिरहनु भएको छ । तपाईँको नेतृत्वमा समृद्ध भाषा र नेपाली साहित्यको विश्वव्यापीकरणका लागि के कस्ता काम भइरहेका छन् ?
यसमा अलिकति विस्तार जाऊँ । गैरआवासिय नेपाली संस्था जुन स्थापना भयो, यसको उदेश्य भनेकै प्रवासमा रहेका नेपालीहरुलाई जोड्नु थियो । उनीहरुले सिकेको ज्ञान र आर्जन गरेको अर्थलाई देशमा भित्र्याएर समृद्धिको बाटोमा अग्रसर हुनु पनि हो । त्यसका साथसाथै के पनि बुझिदै गइयो भने, नेपाली भावना जब बढ्दै जान्छ त्यसपछि संस्थाप्रति अपनत्व पनि बढ्दै जान्छ । यसर्थ नेपाली भावनाले जोड्ने भनेको त भाषा, साहित्य र संस्कृतिले नै रहेछ । त्यसैले भाषा, साहित्य र संस्कृतिमा पनि संस्थागतरुपमै काम गर्नु पर्छ भन्ने नेतृत्वको निष्कर्ष अनुसार यस विभाग सन् २०११ मा स्थापना भएको हो ।
मूलभूत रुपमा यसले प्रवासमा रहेका नेपालीहरुका साहित्यिक कृतिहरु प्रकाशन गर्दै आएको छ । प्रवासमा रहेका नेपाली बच्चाहरुले नेपाली भाषा पढाउने लगायतका काम पनि गर्दै आइरहेको छ । सोचेअनुसार गर्न नसके पनि, मेरो कार्यकालमा मूलतः प्रवासका लेखकहरुका रचनाहरु प्रकाशनमा काम गरिरहेका छौँ । यो वर्ष हामीले दुइटा पुस्तक प्रकाशन गर्दैछौँ । एउटा प्रवासका नेपाली लेखकहरुको नियात्रा संग्रह, जसको काम भइरहेको छ । र अर्को, प्रवासका गजलकारहरु गजल संग्रह, जुन प्रकाशनको क्रममा छ ।
त्यसैले हामीले प्रवासमा कुन देशमा बसेर कसले कुन विधामा कलम चलाइरहेका छन् भनेर कोश पनि तयार गर्न लागि रहेका छौँ । साथै, देशभित्र र बाहिर बसेर साहित्यको फरक विधामा कलम चलाइरहनु भएका स्रष्टाहरुलाई विभिन्न कार्यक्रममार्फत् जोडेर विमर्शसमेत गरिरहेका छौँ । कोरोनाका कारण इच्छा तथा योजना भए पनि भौतिक उपस्थितिमा कार्यक्रम गर्न सकिएको छैन । तर भर्चुअल माध्यमबाट हामी निरन्तर नेपाली साहित्य र यसका फरक फरक विधामा बहस गरिरहेका छौँ ।
अर्को महत्वपूर्ण कुरा चाहिँ, प्रवासमा रहेर नेपाली साहित्यमा कलम चलाइरहनु भएका स्रष्टा वर्षमा विशेष कृतिलाई अन्तराष्ट्रिय पुरस्कार दिने गरी अक्षय कोशको समेत स्थापना गर्न गइरहेका छौँ । जसका लागि हामी पच्चीस लाखको अक्षय कोश तयार गर्दैछौँ भने सन् २०२१ देखि प्रत्येक उत्कृष्ट कृतिलाई दुई लाख राशिको अन्तराष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान गर्ने योजना बनाएका छौँ । त्यस्तै, समृद्ध नेपाली भाषा र साहित्यको विश्वव्यापीकरणका लागि अरु पनि थुप्रै साना कार्य गर्ने सोच बनाएका छौँ ।
तपाईँ भाषा साहित्यकै क्षेत्रमा काम गरिरहनुभएको अनुभवमा समृद्ध भाषा र नेपाली साहित्यको विश्वव्यापीकरणका लागि राज्यस्तरबाट कस्ताखालको पहल हुन आवश्यक देख्नु हुन्छ ?
मुख्य कुरा, राज्यस्तरबाट केही प्रयासहरु भएका होलान् । प्रज्ञा प्रतिष्ठान छ, उसले पनि आफ्नो तरिकामा गरिरहेकै छ । तर राज्यस्तरबाट हामीले सोचे र चाहे अनुरुप समृद्ध भाषा र साहित्यको विश्वव्यापीकरणका लागि जुन किसिमको भूमिका खेल्नुपथ्र्यो, पहल गर्नु पथ्र्यो, त्यो चाहिँ चाहिँ भएको छैन ।
नेपालीका अब्बल कृतिहरुलाई विभिन्न मूख्य भाषाहरुमा अनुवाद गरेर बजारीकरणमा पनि जुन किसिमको काम हुनुपथ्र्यो राज्यस्तरबाट, त्यतातिर ध्यानै जान सकेको देखिदैन । प्रवासमा भएका नेपालीहरुका लागि तथा अन्य नेपाली भाषा अध्ययन गर्न चाहानेका लागि नेपाली भाषाका विद्यालय तथा स्कूलहरु जुन रुपमा सञ्चालन गर्नु पथ्र्यो, त्यहीतिर पनि सरकारको ध्यान पुगेको देखिदैन । त्यस्तै समृद्ध भाषा तथा साहित्यका लागि राज्यले गर्ने लगानी पनि प्रयाप्त छैन । यस्ता विविध कुराहरुलाई सरकारले पनि ध्यानमा राखेर काम गर्ने तथा भाषा साहित्यमा काम गरिरहेका संघ संस्थासँग हातेमालो गर्नतर्फ राज्यस्तरको ध्यान जान आवश्यक छ ।
यसलाई जीवित राख्नकोलागि तपाइँको
आर्थिक सहयोग महत्वपूर्ण हुन्छ ।