गुवाहाटी भ्रमणका हामी सहयात्रीहरूको पथप्रदर्शक डा. सृजना नै हुनुहुन्थ्यो । उहाँले आज अर्थात् २०८१ असार १४ गते हामी फुर्सदमा रहेकाले कामाख्या, शुक्रेश्वर र ब्रह्मपुत्रको दर्शन, कटन विश्वविद्यालय र वार मेमोरियल भ्रमण अनि समय मिले साँझसम्म फ्यान्सी बजार जान सकिने प्रस्ताव गर्दै सबै जना बिहान नौ बजेभित्र कामाख्या जानका लागि तयारी हुन आग्रह गर्नुभयो । तदनुसार हामीहरू सानाठूला दुई वटा गाडीमा कामाख्या दर्शनका लागि अघि बढ्यौँ ।

प्रताप सरका साथमा लाक्पा, रुद्र र आस्था चार जना सानो गाडीमा अगाडि बढ्नुभयो भने बाँकी हामी आठ जना अर्को मध्यम गाडीमा उहाँहरूकै पछि लाग्यौँ । उहाँहरूको गाडीलाई कामाख्या मन्दिरमा प्रवेश गर्ने अनुमति प्राप्त भएछ तर हामीहरू चढेको गाडीलाई त्यस्तो अनुमति प्राप्त भएन । अनुमति प्राप्त नहुनुको कारण के रहेछ भने कामाख्या मन्दिरको सबैभन्दा ठूलो अम्बुवाची मेला भर्खरै सकिएर आजकै दिन सर्वसाधारणका लागि मन्दिर खुला गरिएको रहेछ र त्यही दिन त्यहाँका मुख्य मन्त्री दर्शनका लागि आउँदै हुनुहुँदो रहेछ । त्यसैले हामीहरूले गाडीबाट मन्दिरसम्म पुग्ने अनुमति प्राप्त गर्न नसकेका रहेछौँ । फलस्वरूप हामीहरू हाम्रा सहयात्रीहरूले कामाख्याको दर्शन गर्न पाउनुहोला र उहाँहरूले ल्याएको प्रसादमै चित्त बुझाऔँला भनी राजमार्गसँगै जोडिएको कामाख्या मन्दिर प्रवेशद्वारको मात्रै दर्शन गरेर त्यहाँबाट शुक्रेश्वर महादेवको दर्शनका लागि अघि बढ्यौँ ।

शुक्रेश्वर र ब्रह्मपुत्रको दर्शन

कामाख्या मन्दिरको प्रवेशद्वारबाट हामीहरूलाई भित्र पस्ने अनुमति प्राप्त नभए पनि हाम्रा गाडीचालकले हामीलाई शुक्रेश्वर महादेव मन्दिरको प्रवेशद्वारनजिकै ल्याएर गन्तव्य पूरा गरी बिदा भए । शुक्रेश्वर मन्दिरको प्रवेशद्वारनजिकै आकाशे पुल रहेछ जसलाई बाहिरबाट कलात्मक रूपमा बाँसले सजाइएको रहेछ । असममा बाँसका विभिन्न परिकारहरू बन्दा रहेछन् भन्ने कुरा त पहिलो गुवाहाटी भ्रमणका अवसरमा पनि मैले थाहा पाएको थिएँ र शुक्रेश्वर मन्दिरमा पनि पुगेको थिएँ तर त्यति बेला त्यस किसिमको कलात्मक आकाशे पुल बनिसकेको थियो कि थिएन त्यो भने ख्याल गरिएनछ । उक्त आकाशे पुलमा लिफ्ट जडानसितै सिँढीको पनि व्यवस्था गरिएको रहेछ ।

सबै सहयात्रीहरू मन्दिरभित्र प्रवेश गर्दै हुनुहुन्थ्यो तर म भने बाँसको कलाले सजाइएको त्यही आकाशे पुललाई हेर्दाहेर्दै मन्दिर प्रवेश गर्न ढिलाएछु । कलाकार हुनु भनेको चेतनशील मानव हुनु हो भन्ने कुरा नीतिकार भर्तृहरिले नै प्रकारान्तरले पुष्टि गरेका छन् । साहित्य, सङ्गीत र कला जीवनका त्रिवेणी हुन् । जसमा यी चीज छैनन् त्यो व्यक्ति सिङ र पुच्छर नभएको पशुजस्तै हो भन्ने उद्घोष गरेर नै भर्तृहरिले कलालाई मानव जीवनको अभिन्न अङ्ग ठानेका हुन् । त्यस्तो कला देख्ता मोहित हुनु अस्वाभाविक पनि होइन ।

हामीहरू प्रवेश गर्दै गरेको मन्दिरको मूल द्वारमा भने जनार्दन देवालय उल्लेख गरिएको थियो । मूल द्वारबाट भित्र प्रवेश गरेपछि सामुन्नेमा जनार्दन देवालय रहेछ भने त्यसको दायाँपट्टि शुक्रेश्वर महादेवको मन्दिर रहेछ । शुक्रेश्वर महादेवको मन्दिर जान केही सिँढीहरू उक्लनुपर्दो रहेछ । मन्दिरभित्र प्रवेश गर्दा दर्शनार्थीलाई कुनै परीक्षण गर्ने र कुनै बन्देज पनि लगाइएको रहेनछ । हामीहरू पुग्दा मन्दिरमा त्यति भीडभाड पनि थिएन । एकैछिन पर्खिएपछि त्यहीँ रहेका सिलभर र तामाका हतर वा साना-ठूला कलशमा बाहिर धाराबाट प्राप्त हुने ब्रह्मपुत्रकै जल भरेर आफैले राम्रोसँग शिवलिङ्गमा अर्पण गर्न पाइँदो रहेछ । डा. सृजनाकै सिको गरेर मैले पनि एक हतर जल शिवलिङ्गमा अर्पण गर्दै रुद्रसूक्त पाठ गर्ने अवसर पाएँ । त्यति बेला त्यहाँका पुजारीले आरती पनि गर्दै हुनुहुन्थ्यो । हामीलाई आरतीगानमा पनि सहभागी हुने मौका मिल्यो । डा. सृजनाले भन्नुभएअनुसार दैत्यगुरु शुक्राचार्यले स्थापना गरेका कारण यस मन्दिरलाई शुक्रेश्वर महादेवको मन्दिर भनिएको र शुक्रेश्वर महादेवलाई द्वादश ज्योतिर्लिङ्गमध्येका एक लिङ्ग पनि मानिँदो रहेछ ।

शुक्रेश्वर महादेवको दर्शन गरेपछि सिँढीहरू ओर्लिएर जनार्दन देवालयमा प्रवेश गर्दा त्यहाँ न पुजारी थिए न त कुनै दर्शनार्थी नै भगवान्का सामुन्ने देखिन्थे । महादेवको मन्दिरमा उपस्थित भएका भक्तजनहरू जनार्दन देवालयमा पनि उपस्थित भएर दर्शन गरिदिन सकेको भए जनार्दन देवालय सुनसानजस्तै बन्ने थिएन । मूल द्वारमा जनार्दन देवालयको नाम लेखिए पनि मन्दिरभित्र भने जनार्दन नै उपेक्षित भइरहेको देख्दा केही दुःख पनि लाग्यो । शुक्रेश्वर महादेव र जनार्दन देवालय दुवैका छेउमा नै ब्रह्मपुत्र नदी बगिरहेकी थिइन् । त्यसैले ब्रह्मपुत्र नदीको दर्शन गर्न हामी त्यहाँबाट टाढा पनि जानु परेन । वर्षायाम भएकाले ब्रह्मपुत्र नदी उर्लिएर चारैतिर फैलिएको थिइन् ।

ब्रह्मपुत्रको किनारबाट उमानन्दको दर्शन गर्नका लागि सरकारी वा प्राइवेट तहका कुनै पनि बोटहरू त्यतिबेला सञ्चालनमा आएका थिएनन् । एउटा बोट ब्रह्मपुत्रको बीच भागमा पुग्न खोज्दै थियो तर ब्रह्मपुत्रको बहावले अघि बढ्न त्यसलाई समस्या भएकाले पछि फर्कने अभ्यास गरिरहेको दृश्य टाढैबाट देखिन्थ्यो । यही ब्रह्मपुत्रलाई नै आधार बनाएर गुवाहाटीकै वरिष्ठ नेपाली साहित्यकार लीलबहादुर क्षत्रीले ‘ब्रह्मपुत्रको छेउछाउ’ नाम लोकप्रिय उपन्यासको रचना गर्नुभएको थियो । जसलाई पढ्ने पाठकहरू ब्रह्मपुत्र नदी र त्यसका वरपरको नेपाली जनजीवनको परिवेशबाट अप्रत्यक्ष रूपमा परिचित हुन सक्छन् । शुक्रेश्वर मन्दिर नजिकैको ब्रह्मपुत्र नदीका किनारबाट उमानन्द मन्दिर भएको पूरै टापु नदेखिए पनि थोरै भाग भने देखिन्थ्यो ।

वर्षायाममा गरिएको यस पटकको गुवाहाटी भ्रमणका क्रममा उमानन्दको दर्शन गर्न नपाएकामा मसँगै मेरा धेरै सहयात्रीलाई पनि पश्चात्ताप भयो । मैले त २०७४ वैशाखमा पहिलो पटक गुवाहाटी पुग्दा उमानन्दको दर्शन गर्ने अवसर पाएको थिएँ र त्यही सम्झिएर अहिले पनि चित्त बुझाएँ तर आस्था छोरीलाई भने पहिलो पटकको गुवाहाटी यात्रामा पहिल्यै गुगलबाट खोज गरेर फलाना फलाना ठाउँमा जान पाउँला भनेर बनाएको पूर्वसोचअनुसार उमानन्द मात्रै होइन शुक्रेश्वर मन्दिर र ब्रह्मपुत्र नदीको समेत नजिकैबाट दर्शन गर्न नपाएकामा निकै पछुतो लाग्नु अस्वाभाविक थिएन । वैयक्तिक वा पारिवारिक यात्रामा जस्तो सामूहिक यात्रामा सबैतिर जान सम्भव नहुँदो रहेछ र समूहको निर्णयमै सबै अघि बढ्नुपर्दो रहेछ भन्ने कुराको बोध गरेपछि भने आस्था छोरीको पश्चात्ताप केही मात्रामा शान्त भयो ।

लेखकलाई आजीवन पेन्सन

शुक्रेश्वर र ब्रह्मपुत्र नदीको दर्शन गरेपछि हामीहरू कलात्मक बाँसले सजाइएको आकाशे पुलको प्रयोग गर्दै बाटो काट्यौँ । डा. सृजनाले हामीहरूलाई पान बजारको जसवन्त रोडमा रहेको विद्याघर नामक पुस्तक गृहमा प्रवेश गराउनुभयो । त्यस घरका तल्लो तलादेखि तेस्रो तलासम्मका सबै कोठाहरूमात्रै होइन उक्लिने सिँढीहरू पनि पुस्तकैल पुस्तकले भरिएका थिए । तेस्रो तलाको एउटा कोठामा पुगेर हामीहरू सबैले त्यहाँ राखिएका नेपाली पुस्तकहरूको अवलोकन गर्ने र केही समय साहित्यिक परिचर्चा गर्ने अवसर पनि पायौँ ।

विद्याघरद्वारा पूर्वायण प्रकाशन नामक प्रकाशन संस्था पनि सञ्चालन गरिएको रहेछ र त्यसले नेपालीलगायतका अन्य भाषाका पुस्तकहरू प्रकाशन तथा वितरण गर्ने काम गर्दै आएको रहेछ । त्यसका सञ्चालक डा. अमृत उपाध्याय नेपाली नै रहेछन् तर त्यति बेला भने त्यहाँ उनलाई भेट्न सकिएन । डा. सृजनाद्वारा लिखित दुई वटा पुस्तक त्यही पूर्वायण प्रकाशनले प्रकाशनमा ल्याएको रहेछ । असमको प्रान्तीय सरकारले कुनै जाति, वर्ण, भाषा नहेरीकन कम्तीमा तीन वटा पुस्तकहरू प्रकाशन गर्ने पुराना सबै साहित्यकार र संस्कृतिकर्मीहरूलाई मासिक रूपमा आजीवन आठ हजार पेन्सन दिँदै रहेछ भने नयाँ साहित्यकार वा संस्कृतिकर्मीलाई एकमुष्ट रूपमा प्रोत्साहन स्वरूप पचास हजार दिन थालेको रहेछ । हालसम्म साहित्य र संस्कृतिका क्षेत्रमा पेन्सन पाउने असमका नेपालीहरूको सङ्ख्या एक सय जति रहेछ । लेखकलाई र लेखकका कृतिलाई असम प्रान्तमा कत्तिको सम्मान गरिँदो रहेछ भन्ने कुरा त्यस किसिमको पेन्सन व्यवस्थाले पनि पुष्टि गर्दछ ।

यता नेपालमा हाम्रा लेखक र तिनका कृतिहरूको अवस्था हेर्दा कतैबाट पनि प्रोत्साहन हुन सकिरहेको देखिँदैन तथापि लेखकहरूले स्वान्तसुखाय लेखिरहेका छन् र साहित्यसाधनामा आफूलाई समर्पित गराइरहेका छन् । असम प्रान्तमा जस्तो पेन्सन व्यवस्था नेपालका केही प्रदेशमा मात्रै हुन सके पनि सम्बद्ध प्रदेशका लेखकहरू सम्मानित भएर अझै गहन कृतिको लेखन र अनुसन्धानमा अग्रसर भइरहन सक्ने थिए । विद्याघरको पूर्वायण प्रकाशन कक्षमा बसेर गरिएको सानै साहित्यिक परिचर्चाबाट पनि हामीलाई ठूलै प्रेरणा पाएजस्तो भयो ।

गुवाहाटीमा गुवाको स्वाद

विद्याघरको पूर्वायण प्रकाशन कक्षबाट निस्कँदै गर्दा हाम्रा पेटले बिहानको खाना नखाईकन अघि बढ्न सकिँदैन भन्ने सङ्केत गरेको हुँदा हामीहरू एउटा खाना घरभित्र प्रवेश गऱ्यौँ । असमी खाना यस्तो हुन्छ भनी गुगलमा खोज गरेर खाने सोच बनाएकी आस्था छोरीले बताएको सम्झिएको थिएँ । जुन खानाको प्रकार आफ्नै आँखा अगाडि आएर वर्तमानमा बसेको थियो । चरेसका थालको बीच भागमा एक कचौरा भात अनि त्यही थालको वरिपरि पापडको टुक्रा, पाँच वटा चरेसकै कचौरामा क्रमशः दुई थरी दाल, दुई थरी सब्जी अनि आलुको अचारसँगै एउटा पकौडा तथा स्टिलको खुट्टे कचौरामा खिर राखिएको थियो भने  थालबाहिर एउटा सानो प्लेटमा थोरै सागको सब्जी अनि अर्को प्लेटमा कागतीको टुक्रा राखिएको थियो । यिनै विभिन्न खाद्य परिकारहरूलाई असमी खाना भनिँदो रहेछ तर असमी खाना प्रत्यक्ष देख्ने र त्यसको स्वाद लिने सोच बनाएकी छोरीलाई गुवाहाटी बसुन्जेल कुनै दिन पनि असमी खानाको स्वाद त परै छाडौँ खानासमेत प्रत्यक्ष रूपमा देख्ने अवसर मिलेन ।

खाना खाँदै गर्दा डा. सृजनाले खरानीको अचार त गुवाहाटीको प्रसिद्ध अचार हो भन्ने कुरा गर्नुभयो तर त्यस खानाघरमा त्यतिबेला खरानीको अचार भने थिएन । खरानीको अचार भनेको सुन्दाबित्तिकै खरानीको अचार कसरी बनाइन्छ होला र त्यसको स्वाद कस्तो हुँदो हो भन्ने उत्कण्ठा जाग्यो मात्र तर त्यसलाई शान्त गर्न भने पाइएन । गुवाहाटीमा चरेसका थालकचौराको प्रयोग भइरहेको देख्ता बाल्यकालमा आमाबुवाले चरेसका थालकचौरामा खाने गरेको सम्झना भयो । अहिले त नेपालमा चरेसका भाँडाहरू भोकभोकै कुनामा थन्किएका छन् र तिनका ठाउँमा स्टिल र प्लास्टिकका प्लेटहरूले पेट भरिरहेका छन् । सिक्किम, दार्जिलिङ र असमतिर चरेसका थालमा नै पाहुना वा मानमनितो गरिनुपर्ने मान्यजनलाई परिकार पस्किने गरिन्छ भन्ने कुरा पनि डा. सृजना शर्माबाट हामीले जानकारी पायौँ ।

खाना खाइसकेपछि धेरैजसो सहयात्रीले गुवा अर्थात् काँचो सुपारीका टुक्रा पानसँग खाँदै हुनुहुन्थ्यो । गुवाहाटी आइपुगेर पनि गुवाको स्वाद लिन पाइएन भने गुवाहाटी आउनुको औचित्य नै नरहने पो हो कि भनेर पानको टुक्रासँगै गुवाका टुक्राको पनि स्वाद लिइयो । डा. दशरथ सरले काँचो गुवा खाँदा चबाएर खान हुँदैन, सुकेको सुपारीजस्तै बिस्तारै खानुपर्छ किनभने गुवाले शरीरको तापक्रम वृद्धि गर्ने भएकाले गर्मीयाममा समस्या पनि हुनसक्छ भनेर सचेत गराउनुभयो । यही गुवा शब्दसँग हाट शब्द गाँसिएर गुवाहाटी शब्द बनेको रहेछ । गुवाहाटीलाई कसैले गौहाटी पनि भन्दा रहेछन् । एउटा विश्वविद्यालकै नाम पनि गौहाटी राखिएको रहेछ । सन् १९४८ मा स्थापना हुने बेलामा विश्वविद्यालयको नाम गुवाहाटी उल्लेख गर्नुपर्नेमा गौहाटी उल्लेख हुन पुगेकाले विश्वविद्यालयको नाम गौहाटी विश्वविद्यालय रहन गएको रहेछ। गौ अर्थात् गाई बिक्री गरिने हाट अर्थात् बजार भएको भनेर गौहाटी नामकरण पक्कै पनि गरिएको होइन होला । अचेल धेरैजसो मौखिक तथा लिखित व्यवहारमा गुवाहाटी शब्द नै प्रचलनमा आइरहेको रहेछ ।

गुवा अर्थात् काँचो सुपारी बिक्री गरिने हाट भएकाले यसलाई गुवाहाटी भनिएको रहेछ भन्ने कुरा तर्कसङ्गत देखियो । संस्कृतमा ‘गुवाक’ भनेर सुपारीलाई बुझाइन्छ । त्यही गुवाकबाट तद्भव शब्दका रूपमा ‘गुवा’ शब्दको प्रयोग गरिएको हुनुपर्छ । सङ्क्षिप्त हिन्दी शब्दसागर (२०६१, पृ. २७०)मा संस्कृतको गुवाक शब्दबाट हिन्दीमा गुआ शब्दको विकास भएको देखाइए पनि असमी भाषामा काँचो सुपारी वा तामुललाई बुझाउन गुवा शब्दको प्रयोग गरिएका कारण ‘गुआहाटी’ नभनेर ‘गुवाहाटी’ भनिएको रहेछ । शारीरिक खानासँगै यसरी गुवाको मौखिक र भाषिक स्वाद पनि लिएर हामीहरू त्यहाँबाट कटन विश्वविद्यालयतर्फ अग्रसर भयौँ ।

कटन विश्वविद्यालयको आदर्श वाक्य

कटन विश्वविद्यालयको नाम सुने पनि पहिलोपटक गुवाहाटी आउँदा कटन विश्वविद्यालयमा पुग्न पाइएको थिएन । यसवर्ष त्यो अवसर प्राप्त हुँदै थियो जसले गर्दा मनमा उत्कण्ठा पनि जाग्दै थियो । असम र पूर्वोत्तर भारतमा उच्च शिक्षाको सबैभन्दा पुरानो संस्थाका रूपमा  सन् १९०१ मा सर हेनरी स्टेडमेन कटनले आफ्नै नाममा गुवाहाटीमा कटन कलेजको स्थापना गरेका रहेछन् । त्यही कलेज सन् १९४८ देखि गौहाटी विश्वविद्यालयको आङ्गिक कलेजका रूपमा सञ्चालनमा आएको रहेछ भने सन् २०१७ मा आएर त्यही कलेज कटन विश्वविद्यालयका रूपमा राज्यस्तरको विश्वविद्यालय भनेर चिनिन थालेको रहेछ । त्यही विश्वविद्यालयमा डा. सृजना शर्माले विगत दुई वर्षदेखि नेपाली विषय प्राध्यापन गर्दै आउनुभएको रहेछ । त्यसभित्र प्रवेश गर्दाबित्तिकै टाढैबाट एउटा सालिक देखियो । हामीले त्यो सालिक कसको होला भनेर डा. सृजनासँग जिज्ञासा राख्यौँ । उहाँले त्यो मूर्ति त्यतिबेलाको कटन कलेजका संस्थापक सर हेनरी स्टेडमेन कटनको हो भनेर हामीलाई जानकारी गराउनुभयो ।

भारतमा प्रा.डा. दिवाकर प्रधान गुरुले लेखक तथा कलाकारका साथै विशिष्ट योगदान दिने व्यक्तिका प्रतिमालाई सालिक नभनेर मूर्ति भन्न सिकाउनुभएको रहेछ । उहाँकै चेली भएका कारण डा. सृजनाले सालिक नभनेर त्यसको सट्टा मूर्ति शब्दको प्रयोग गर्नुभएको रहेछ । नेपालमा भने देवीदेवताका प्रतिमालाई बाहेक जुनसुकै कीर्तिशेष व्यक्तिका प्रतिमालाई सालिक भनेर चिनिंदै आइएको छ । कटनको सालिकलाई नै पृष्ठभूमिमा राखेर हामीले सम्झना स्वरूप केही तस्बिरहरू लियौँ ।

डा. सृजनाले प्राध्यापन गर्दै आएको भाषा, संस्कृति तथा कला केन्द्र अर्थात् सिएलसिए (सेन्टर फर ल्याङ्वेज, कल्चर एन्ड आर्ट) विभागका अघि उभिएर पनि केही छायाचित्रहरू लिने रहर पूरा गरियो । त्यसपछि विश्वविद्यालयको लोगोसहित मूल आदर्श वाक्य लेखिएका ठाउँमा पुग्यौँ । त्यस विश्वविद्यालयमा मूण्डकोपनिषद्को द्वितीय मूण्डकको द्वितीय खण्डको चतुर्थ श्लोकको तृतीय पाउमा उल्लिखित ‘अप्रमत्तेन वेद्धव्यम्’ अर्थात् असावधानी नभईकन लक्ष्यलाई वेधन गर्नुपर्दछ भन्ने आदर्श वाक्य लेखिएको थियो । हामीहरू असावधानीपूर्वक अग्रसर भइरह्यौँ भने हामीले कुनै पनि लक्ष्यलाई प्राप्त गर्न सक्तैनौँ ।

उपनिषद्को त्यस आदर्श वाक्यबाट हामीले आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिका लागि हामीहरू सदैव सावधानीपूर्वक अगाडि बढिरहनुपर्दो रहेछ भन्ने महत्त्वपूर्ण शिक्षा पायौँ । वर्षौँसम्म विश्वविद्यालयमा पढ्दा पनि प्राप्त गर्न नसकेको ज्ञान उपनिषद्का यस्ता एउटै आदर्श वाक्यबाट प्राप्त गर्न सकिँदो रहेछ । त्यसैले त सबै ज्ञानहरूमध्येमा हाम्रा उपनिषद्को महिमा र गहनता बढ्ता ठहरिएको रहेछ । कटन विश्वविद्यालयको आदर्श वाक्य पढेर त्यसलाई हाम्रा हरेक लक्ष्यमा गुरुमन्त्र ठान्ने प्रेरणा लिँदै हामीहरू वार मेमोरियलको अवलोकन गर्न अग्रसर भयौँ ।