जीवन घटना र परिघटनाहरूको सङ्गम हो । जीवन अनुभव नै अनुभवहरूले सङ्गालिएको फूलदान पनि हो । कतिपय जीवनहरू टाढाबाट हेर्दा  सुन्दर देखिन्छन् र अरूका लागि लालायित हुने गरी आकर्षणको माध्यम बनिरहेका हुन्छन् । कुनै व्यक्तिको जीवन सुन्दर र सफल हुनुका पछाडि सङ्घर्षका कथाहरू  अन्यका लागि प्रेरणा र बाँच्ने शक्ति श्रोतमा परिणत हुनसक्छन् । मानिसले  सजीव र निर्जीव दुवै प्रकारका तत्त्वहरूबाट प्रेरणा लिनसक्छ । फरक हो त केवल  व्यक्तिको ग्रहण गर्ने शक्ति, हेर्ने दृष्टिकोण र निजमा रहेको अन्तर्निहीत संवेदनशीलता । कुनै पनि व्यक्तिका लागि उसको निजी  अनुभवहरू जीवनका महत्त्वपूर्ण दस्तावेजहरू हुन् । त्यसैले बगरको एक छेउबाट हेर्दा धेरैलाई आफ्नो जीवन अनेक अर्थमा आफैँलाई जीवन्त र विशेष  लाग्नसक्छ ।  यस्तै जीवनका विविध रङ्गहरू एवं आरोह अवरोहलाई  समेटेएर तयार पारिएका गोपी मैनालीको आत्मपरक शैलीको निबन्धसङ्ग्रह “घाउ आफैँलाई दुख्छ” केही समयअघि बजारमा आएको छ ।   नेपालको निजामती सेवामा गोपी मैनाली  एक सम्मानजनक नाम हो ।

यस सङ्ग्रहमा जम्मा ३० वटा निबन्धहरू छन् । बाल्यकालका सम्झना, जीवनमा आइपरेका सहजता र असहजताहरू  त्यस्तै  पेशागत दायित्व निर्बाह गर्दाका सजिला  अप्ठ्यारा परिस्थितिहरूमा  आफ्ना अनुभूतिहरू तथा  मुलुकको  राजनीतिक परिघटनाहरूप्रति  निबन्धकारको दृष्टिकोणहरू निबन्धहरूमा  मज्जासँग  पढ्न पाइन्छ । मूलतः  आत्मपरक शैलीमा  लेखिएका निबन्धहरूले पाठकहरूलाई झर्को लाग्ने छुट दिँदैन् । यद्यपि निजात्मक  तथा व्याख्यात्मक  शैलीमा निबन्ध पोखिएका छन् ।

दार्शनिक भावले ओतप्रोत तर सरल  निबन्धहरू पढ्दै जाँदा निबन्धकारका भावनाहरूसँग पाठक नजिक हुनपुग्छ ।  त्यसैले  “आफ्नै कथा  विशेष हुन्छ” निबन्धमा  निबन्धकार भन्नुहुन्छ – सपना त सबैले देख्दछन् तर सपनालाई विपनामा बदल्न  चाहिँ कठिन हुन्छ । तर सत्य यो पनि हो कि प्रत्येक मानवजीवनभित्र  उर्जालाई सृजनात्मक लक्ष्य उन्मुख  गराउने भनेको पनि  सपना नै हो ।  कथा सबैका हुन्छन्  तर  कथा नहुनु  पनि एकप्रकारले कथा नै हो । एउटा व्यक्तिको सपना र सफलताले तमाम मानवजातिलाई सहज तुल्याएको हुन्छ ।  एउटा व्यक्तिको पूरा भएको सपनाले अन्य कैयौँका सपनालाई समेत दिशानिर्देश गराइरहेको हुन्छ । त्यसैले सपना, प्रतिस्पर्धा र मेहेनत  सँगसँगै अघि लैजानु पर्ने  तत्त्व हुन् भन्ने कुराको छनक निबन्धमा दिइएको छ ।  निबन्धमा  दार्शनिक भाव  भए तापनि सिकाउने र घच्घच्याउने शैलीमा  निरन्तर बगिरहेको छ । मानिसका  राम्रा सपना  र उपलब्धिहरूको सामञ्जस्यले ल्याउने प्रतिफल  कालान्तरसम्म पनि मानवजीवनका लागि उदाहरण बनेका हुन्छन् । यस कुरामा सत्यता थप्न निबन्धकारले देवकोटा, इमिली डिकिन्सन, ओबामा आदिका उदाहरणहरू पेस गरेका छन् ।

आन्दोलित मन र प्रजातन्त्र

वर्तमान समयमा  आम सर्वसाधारणको राजनीतिप्रतिको दृष्टिकोण  यस निबन्धमा दर्शाइएको छ  । निबन्धकारका अनुसार खासमा राजनीति जनताका लागि हुनुपर्ने हो  जसले  लोकतन्त्रलाई सुदृढीकरण गर्छ  । तर लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता विपरीत  प्रजातन्त्र सीमित व्यक्तिको, शक्तिको स्रोतका रूपमा मात्र प्रयोग गरिँदै आइएको छ । राजनीति गर्नका लागि इतिहास र सिद्धान्तभन्दा पनि आफ्नो प्राथमिकता र  स्वार्थलाई प्रश्रय दिएको पाइन्छ । वर्तमान समयमा सत्य निरपेक्ष नभई आफ्नो अनुकूल प्रयोग गरिने “अस्त्र” बनेको छ । त्यसैले जनता निराशामा छन् ।  गर्विलो इतिहास निदाइरहेको कुरामा निबन्धकार भन्नुहुन्छ “बुढो घण्टाघरले  समय देखाउन लाज मानिरहेको छ” ।  राजनीति  गर्नेको  जवाफदेहिता नहुने  सरकार बनिरहेको छ ।  सुशासनका कुरा शब्दमा मात्र  सीमित रहेका छन् । जसको परिणामस्वरूप वर्तमान र इतिहास दुवै कालखण्डको निम्ति नेता भार हुने गरेका छन् । यी शब्द केवल निबन्धकारका मात्र होइनन् बरु  सर्वसाधारणका संयक्त मूल्याङ्कन र आवाज हो भन्न सकिन्छ । वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा यो समस्या  तेस्रो  विश्वको साझा  समस्या र चुनौती  बनेको छ । लोकतन्त्र स्थापनाका लागि  धेरैको रगत, पसिना र जीवन खर्चिएको भए तापनि  शासनका लाभहरू  निश्चित् व्यक्तिको पेवा बनेको यथार्थ यस निबन्धमा खुलस्त पारिएको छ । जसका परिणामस्वरूप नागरिक निराश बन्न पुग्छन् र निराशाका कारण व्यक्ति आफनो मुलुकप्रतिको अपनत्व समेत महशुस गर्न पाउँदैन । त्यसैले पलायन एउटा स्वाभाविक प्रक्रिया बनिरहेको छ ।

चेतना शर्मा

विचरा निजामती

निजामतीसेवामा  आफ्ना महत्त्वपूर्ण र उत्पादनशील  वर्षहरू खर्चिनु भएका  निबन्धकारका अनुसार, कर्मचारी समंयन्त्र र राज्य संयन्त्रले समानान्तर रूपमा  गएर नै देश  विकासमा महत्त्वपूर्ण  योगदान पुर्याउने हो । निजामती कर्मचारीको  सक्रियता र सेवाग्राहीप्रति गरिने असल व्यवहार  उसबाट गरिने अपेक्षाहरू हुन । तर पनि राज्यसंयन्त्रले खिचेका सीमारेखाका कारण निजामती कर्मचारी कतिपय स्थानहरूमा सङ्कुचित हुनेगर्छ  जो आफूलाई व्यक्त गर्न सक्दैन । ऊ त केवल पात्र मात्र हो । निर्देशन दिने  अधिकार राजनेताको हुन्छ ।  कामसँग मात्र निजामतीसेवा सम्बन्ध रहन्छ । त्यसैले राजनीति र प्रशासन समानान्तररूपमा अघि बढ्छन् ।

 घाउ आफैँलाई दुख्छ

दुख मानव जीवनको अकाट्य सत्य हो । मानिस  सुखको भन्दा  दुखको अनुभव बढी गर्दछ । दुख सधैँ स्थिर बस्न सक्दैन पोखिने निकास र माध्यम खोजिरहेको हुन्छ ।  पीडाको  सकारात्मक पाटो  सिर्जना वा कला  भने महत्त्वपूर्ण हुन्छ । निबन्धकार भन्नुहुन्छ  दुखको प्रभाव कालजयी हुन्छ,  दुखको कथा  मार्गदर्शन बन्नुपर्छ तर  दुखलाई आमन्त्रण  भने गर्नुहुँदैन् । दुखको निकास गर्ने तरिकाले ठूलो अर्थ राख्दछ । मानिस व्यक्तिकेन्द्रित भइरहेको छ ।  मानिस सामाजिक प्राणी भएर पनि  अरूका दुखप्रतिको उसको संवेदना घटिरहेको छ ।  त्यसैले साँघुरिँदै गएको  मानिसको मनोवृत्तिले दुःख पनि  बाँड्न नसकिने  अवस्थाको सृजना  हुँदैछ भन्ने निबन्धकारको तर्क छ ।

 मृत्यु अझै मरेन

मृत्यु शाश्वत सत्य हो । जसलाई मानिसले जित्न त टाढाको कुरा यसका बारेमा ठूलो अनभिज्ञता रहेको सत्य तथ्यलाई  आत्मपरक शैली र कतिपय  मन छुने  उदाहरणहरू प्रस्तुत गरिएको छ । वास्तवमा मान्छेका लागि मृत्युको विषय रहस्यपूर्ण  छ ।  मानिसले सबैथोक जित्ने सामर्थ्य राखे पनि  मृत्युलाई किन  जित्न नसकेकेको होला ?  निबन्धकारका मनमा आएको  यो प्रश्न सबै मानिसको  अन्तर्मनमा घटित हुने मनोभाव र प्रश्न हो ।  जस्तै सँगै मेलापात गएको साथी  भोलि नभेटिनसक्छ त्यसैले निबन्धका अनुसार  मृत्यु  चेतनाशून्य हो तर मृत्युका बारेमा सोच्दै गर्दा पनि जीवित मानिसलाई जड बनाइदिन्छ । तर अर्कातर्फ मृत्यु नै  जीवनको बोध  गर्ने सार पनि हो ।

प्रविधि पुस्ता र परिवर्तन

प्रविधिमा भएको  उल्लेख्य प्रगतिका कारण मानिसको जीवनमा  भइरहेको  सहजतालाई  विगतमा कसैले कल्पनासम्म पनि  गर्न सकेको थिएन । त्यसैले भविष्यको स्वरूप कस्तो हुन्छ भन्नेकुरा  वर्तमानमा सम्पूर्ण रूपमा  अनुमान गर्न नसकिए तापनि  वर्तमानमा गरिएको सिर्जना र सत्प्रयासहरूले भविष्य निश्चितरूपमा सुन्दर हुन्छ । विगतमा भएका क्रान्तिहरूका  परिणामस्वरूप मानिसहरूको जीवनमा परिवर्तन आएको छ । वास्तवमा  विगतका चुनौतीहरू पार गर्ने सन्दर्भमा नै क्रान्तिहरू भएका हुन्  । वर्तमान समयमा पनि युगिन  चुनौतीहरू छन् । ती चुनौतीहरूलाई पनि   वर्तमान पुस्ताले पार लाउनै पर्छ । किनभने भविष्यका पुस्ताप्रति वर्तमानका पुस्ताको दायित्व छ । निबन्धकार उदाहरण दिनुहुन्छ आज पनि  प्रविधिमा भइरहेको  क्रान्ति  जारी छ, जस्तै  स्टीभ जब्स, इलोन मस्क आदिले आफ्ना क्षेत्रमा गरिरहको प्रयासहरू एकप्रकारले क्रान्तिसरह नै हुन् ।

साथी

साथी साथीको अतुलनीय सम्बन्धलाई यस निबन्धमा केलाइएको छ । साथीहरूसँगको  आफ्नो भावनात्मक सम्बन्धका लोभलाग्दा प्रसङ्गहरू निबन्धमा छन् । मित्रताको सुमधुर सम्बन्धका यादहरू जीवनका अन्तिम समयसम्म पनि मानसपटलबाट हराउँदैनन् । तर ओहोदा र स्वार्थले निर्माण गर्ने मित्रता भने गाढा हुनसक्दैन् ।  वास्तविक मित्रले अप्ठ्याराहरूमा साथ दिन्छ । साथीको सम्बन्धलाई निबन्धकारले “प्रकृति” को दर्जामा राखेकाछन् । हाम्रा नजिकका सम्बन्धहरू जस्तै छोराछोरी, श्रीमान श्रीमतीबीच पनि साथित्वको भाव हुँदा सम्बन्धमा मिठास आउँछ । संसारमा जुनसुकै प्राणी र वनस्पतिसँग पनि मित्रता नजानिँदो पाराले गाँसिनसक्छ । त्यसैले निबन्धकार भावुक शैलीमा भन्नुहुन्छ  “वाल्यकालमा घाँसे पाखो पनि अपनत्वको माया दिएर साथी बन्यो” ।

 सत्ता  थरीथरीका 

सामान्यताया राजनीतिबाट आर्जित सत्तालाई नै सत्ता मान्ने गरिए तापनि सत्ता जहाँसुकै रहेको हुन्छ । असल सत्ताले समाजलाई मार्गनिर्देशन गर्ने क्षमता राख्दछ । परिवारका पाटपुर्जामा पनि सत्ताको  मसिन जडित हुन्छ ।  नारीसत्ता र पुरुषसत्ताबीचको सङ्घर्ष झनै पेचिलो छ भन्ने तर्क निबन्धकारको छ । डन, तस्कर, साधुसन्यासी, कलाकार, बुद्धिजीविहरूले पनि आ–आफ्नै तरिकाले सत्ताको प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् ।  जस्तोसुकै सत्ता भए तापनि  यसको साझा चरित्र भनेको शक्ति र सङ्घर्ष हो जसबाट स्वाद त आउँछ तर आर्दश बोकेको हुँदैन् ।

 जन्मभूमि

जन्मभूमि आमा समान हुने गर्दछ । जन्मभूमिको संस्मरणले मानिसलाई मीठो विगतमा डोर्याउँछ । यस निबन्धमा निबन्धकार पनि नोस्टाल्जिक  भएका छन्  र जन्मभूमिमा बिताएका  क्षणहरूप्रति  कृतज्ञ छन् । निबन्धकार भन्नुहुन्छ जसरी आमाको थप्पडमा माया  मिसिएको हुन्छ त्यस्तै गरी  जन्मभूमिमा लडीबुडी  गर्दा  सुखका मात्र नभई दुखका क्षणहरूले उनको सिकाइमा महत्त्वपूर्ण योगदान  पुर्याएको छ । प्राकृतिक अवयवहरूसँगको विगतको सामिप्य अझै ताजा नै छ । जस्तै उनले रोशीखोलासँग थुप्रै मानवीय स्वभावका  कुरा दाँज्न भ्याएका छन्, जस्तै साँङ्लोपन, निश्वार्थता आदि । अब फर्केर नआउने ती पलहरूले, संस्मरणले मात्रै पनि  जीवनमा उर्जाको सञ्चार भइरहेको हुन्छ ।

अपहरित आस्था र निमोठिएका सपनाहरू

फरक परिवेशमा  पेशागत कर्तव्य निर्वाह गर्दा निबन्धकारसँग साक्षात्कार भएका  परिस्थितिहरूमाथि प्रतिक्रियास्वरूप  मनमा उठेका भावहरूलाई व्यक्त गरिएको छ ।  सपनाले जरा गााड्न थालेदेखि नै उकाली ओराली गर्नुपरेको  तथा  जागिरे जीवनमा  कर्तव्य निर्वाहका सन्दर्भमा  आम मानिसको अभावहरूलाई अनुभव गरेका छन् । त्यसैले उनको प्रश्न छ  “के मैले पेटभरि खाएर डोल्पाको सेवा गर्नु पाप होइन”? जागिरे जीवनलाई फगत जागिरकै रूपमा मात्र लिनु हुँदैन भन्ने तर्क निबन्धकार राख्नुहुन्छ । विकास निर्माणका लागि नीतिनिर्माण तहमा पुगिसकेपछि  गल्तीलाई ढाकछोप गर्न नसकेको अनुभव सुनाउँदै प्रणालीप्रति असन्तुष्टि पोख्नुहुन्छ । विकासका नीति निर्माणका कार्यमा संलग्न हुनेहरूलाई  विवेकले काम गर्न नदिने मुलुकको शासकीय प्रणालीका कैयौँ कुराहरूलाई छर्लङ्ग पारेको छ ।

यसरी तीस वटै निबन्धहरू पृथक स्वादले भरिएका छन् ।  निबन्धकारले आफ्ना जीवनका अनुभवहरूलाई सरल ढङ्गले पेस गर्नुभएको छ । अन्तिम निबन्ध बिदाइले पनि मनलाई उत्तिकै  छुन्छ । निबन्धकारले भनेझैँ बिदाइ अवश्यम्भावी भए तापनि यो  नयाँ सुरुवात हो ।  आफूसँगै यात्रा गर्ने  सहयात्रीसँगको सम्बन्ध र व्यवहारले बिदाइको क्षणलाई स्मरणीय बनाउने, नबनाउने कुरा निर्धारण गर्छ ।