लेखिका सरस्वती प्रतीक्षाद्वारा लिखित“नथिया” उपन्यास वादी समुदायका महिलाले भोग्ने  यथार्थलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर लेखिएको उपन्यास हो ।

उपन्यासकारकै शब्दमा यो कथा ९५ प्रतिशत सत्यतामा  आधारित भएर लेखिएको हो । विगतमा  वादी समुदायका महिला   देहव्यापार गरेर आफ्नो र आफ्नो परिवारको जीविकोपार्जन गर्ने गर्दथे । वादी समुदाय कुनै निश्चित स्थानमा बस्ने गरेको भएता पनि यिनको चर्चा कुनै समयमा देशभरि नै हुने गर्दथ्यो । सीमान्तीकरण वा बञ्चितीकरणको अवस्थामा रहेका वादी जातिका महिलालाई जुनसुकै वर्ग, समुदाय, पेसाका  पुरुषले बस्तुसरह प्रयोग गर्दथे । परिवारमा छोराभन्दा छोरीको जन्मलाई राम्रो मान्ने वादी सामाजिक रूपमा भने वादी महिला तिरस्कृत अवस्थामा बाँचेका हुन्थे । सीमान्तीकरण आफैमा बिझिरहने  पीडा हो,  अझ  सीमान्तिकृत महिलाका जीवनका पीडा भनेको त झन्  नसकिने दुख र तन्किँदै जाने सङ्घर्ष रहेछ भन्ने यथार्थ  उपन्यासबाट पढ्दै जाँदा पाठकले थाहा पाउँदै जान्छन् ।

कथाकी मुख्य पात्र हो “सामली” । सामली नरम छे । सामली कठोर छे । सामलीका पनि सपना छन् । सामली परम्परागत बन्धनलाई तोडेर बाहिर आउन चाहन्छे ।  सामली सपनाको उडान भर्न चाहन्छे । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा  सामलीमा  वादी पेसा विरुद्ध विद्रोह चेतना छ । वादी पेसाप्रति उसको हठ असामान्य  हो किनकि  ऊ सहज रूपमा सामान्य महिलाको जीवन बाँच्न चाहन्छे ।

परम्परागत पेसा विरुद्धकाे  विद्रोह सामली सुरुदेखि नै गर्दछे । त्यसैले नथिया खोल्ने उमेरमा  आफ्नो नाकको नथिया खोल्ने कुरा पटक पटक प्रतिकार गर्दछे  अर्थात् उसले वादी पेसा अँगाल्न चाहेकी हुँदिन ।  आफ्नो शरीर  र आफ्नो जीवनलाई  यौन पिपासुहरूको बन्धकी बनाउन चाहँदिन । तर परिवार , परम्परा र पुरुषअघि निरीह बन्दछे । अन्ततः उसको नथिया खुल्छ, र परम्परागत धन्दामा आधिकारिक रूपमा होमिन पुग्छे ऊ ।

समाजमा पुरुषहरूले  महिलाप्रति तथा  यौनप्रति देखाउने  दुइटा चरित्रको बारम्बार साक्षी बनिरहेकी हुन्छे सामली । र सामलीका साथसाथै पाठक पनि । समाज तथा  पुरुषप्रति उसका मनमा उठ्ने उफानहरू सामान्य छैनन् । त्यसैले सामलीले गर्ने  प्रश्न हरतरहले जायज लाग्छ “वादी भन्याका भीडमा छुन नहुन्या  जात र एकान्तमा मात्र छुन मिल्नया जात हुन कि क्या हो ।”

जतिजति सामली सुखको खोजी गर्न अघि बढ्छे त्यति त्यति सुख पाउने उसको आशामा तुसारापात हुँदै जान्छ र  कठोर दुनियाँको बाहुपासामा पर्दै जान्छे । सामलीको वादी जीवनयात्राका विभिन्न चरणहरूमा भेट हुने पुरुषपात्रहरू समाजका प्रतिनिधि हुन् । यस्तो लाग्छ  यस्ता पात्रहरू यत्रतत्र छन् ।  बेखमान,  जो सामलीको बुवा समान उमेरको मानिस हुन्छ , सामलीको पहिलो ग्राहक बनाइएको हुन्छ । उसले सामलीको नथिया खोल्छ । सामलीको जीवनको महत्त्वपूर्ण पत्र उध्रिसकेपश्चात्  उसले आफ्ना परिवारका सदस्यका आँखामा छुट्टै प्रकारको विजय भाव ओतप्रोत भएको पाउँछे ।  उसका घरको भान्साबाट आएको  खानाको मीठो सुगन्ध उसको शरीर बेचिएको खुसीयालीमा हो भन्ने कुरा राम्रै बुझ्दछे ।

अर्थात् उसको नथिया खोलिनु भनेको उसको परिवारका निम्ति एउटा उत्सव बनेको हुन्छ । सामली सोच्दछे “वदिनीको छोरी हुनु भन्याको आफू मात्त दुखी हुनु रह्याछ । आफ्नो कारनले  अरू सप्पै  खुसी र सुखी हुनु रह्याछ ।”  त्यसपछि ,फोहोर दलदलमा आफ्नो सुख र खुसी खोज्ने क्रम चलिरहन्छ उसको ।

वादी बस्तीमा सामलीका साथीहरूको  पनि आफ्नै कथा व्यथा   हुन्छ तर पनि  नथिया खोलिँदा  अन्तर्मनबाट निस्कने सबैको प्रतिकारको  चित्कार  एउटै हुन्छ ।  सबै वादी महिला त्यो चोटलाई कतै न कतै लुकाएरै  अघि बढेका हुन्छन् र परम्परा एवं समाजका  सामुन्ने आत्मसमर्पण गरेका हुन्छन् ।

नथियाले  मानिस र समाजले प्रदर्शन गर्ने दोहोरो चरित्रको राम्रै डङ्का पिटिरहेको छ । त्यसैले नथिया उपन्यास पितृसत्तात्मक समाजको आँखीझ्याल पनि हो भन्न छुटाउनु हुँदैन । समाजमा  भद्रताको मुखौटो लाएका चरित्रहरू वादी बस्तीमा भने नाङ्गो भइरहेको हुन्छ । पुनः आफ्नो चरित्रलाई भद्रताकै लत्ता पहिर्‍याउन बेर गर्दैनन् ।

गरिबीसँग सामना गर्न  सामली  आफ्नो नथिया खोल्ने पहिलो पुरुष बेखमानको  छोरा रत्नमानलाई  आधिकारिक रूपमा पहिलो ग्राहक हुन निम्त्याउँछे । यसपछि सामली बदलाको आवेश र गरिबीको चिथोरिरहने अवस्थामाथि विजयी हुन्छे ।  अर्थात् गरिबीलाई बुजो लाउन नै उ वादी पेसामा प्रवेश गर्दछे । रत्नमानलाई  पहिलो ग्राहक  बनाएर बेखमानलाई दुखाउन चाहेकी हुन्छे  जसरी बेखमानले सामलीको शरीर र स्वाभिमानलाई  दुखाएको थियो ।  रत्नमानले बिहे गर्ने प्रस्ताव राख्दा सामली भन्दछे  “वदिनी शरीर बेच्दछे  भावना बेच्दिन ।” यसबाट  उसको पेसाप्रतिको समेत  इमानदारिता थाहा लाग्छ ।

सामली आफूलाई प्रेम गर्दछे  । देहव्यापार गर्दा पनि आफ्नो आदर्शमा बाँचेकी हुन्छे । सामली मङ्गलवारको व्रत बस्दछे । तर त्यो व्रत भगवानका लागि होइन स्वयंका निम्ति हुन्छ । किनकि त्यस दिन ऊ देह व्यापार गर्दिन ।

वदिनीलाई प्रेम गर्न छुट हुँदैन र वदिनीसँग गरिने प्रेम  अन्न नफल्ने माटोमा गरिने सिँचाइ हो । ग्राहक प्रेमीमा रूपान्तरण हुँदैन । सामलीले यो कुरा नबुझेकी त होइन । त्यसैले रेन्जरले देखाउने प्रेमप्रति बारम्बार संशय व्यक्त गरिरहन्छे ।  तापनि  ऊ रेन्जरको प्रेममा पर्दछे । कारण थियो रेन्जरले समाजका सामुन्ने सामलीलाई दिने सुरक्षा । वदिनीसँग हिँड्दा ऊ बिना कुनै सङ्कोच हिँड्दथ्यो । सामलीजस्ता महिलाका लागि त्यो भन्दा ठुलो सम्मान अरू कुनै हुन सक्दैनथ्यो । त्यसैले सामलीले  रेन्जरको हिम्मतलाई प्रेम गरेकी हुन्छे ।

सामलीको यो खुसी धेरै दिन रहिरहँदैन । सामली रेन्जरको गलत मानसिकताको सिकार बनेकी थिई । ऊ एउटा दलदलबाट निस्केर अर्को दलदलमा परेकी थिई । रेन्जरको व्यवहारले उसलाई कुनै “माल” भन्दा फरक दर्जा दिएको थिएन ।

सामलीले रेन्जरलाई त्याग्छे । त्यागिसकेपश्चात् ऊ मोहम्मदसँग विवाह गर्छे । मोहम्मद उसलाई प्रेम गर्ने भए पनि शब्दमा जाहेर नगर्ने व्यक्ति थियो । मोहम्मदसँगको विवाहले उसलाई  आर्थिक बोकाएको थियो भने सुखी र खुसी उसलाई मोहम्मदले दिन सकेको थिएन । काखमा रेञ्जरको छोरी लिएर पुनः वादी बस्तीमा फर्कनु उसको बाध्यता बन्दछ । छोरीको पेट पाल्न पनि उसले “धन्दामा” फर्कनु आवश्यक  ठान्दछे । ऊ दोस्रो पटक  नथिया खोल्छे ।

दोस्रो पटक नथिया खोलेसँगै  सामली  सपना , प्रेम र विवाहको भ्रमबाट मुक्त भएकी थिई । वास्तवमा परम्परा, पुरुष, समाजले सामलीलाई वादीको धरातल छोड्न दिएन । सामलीले  जीवनमा आफ्नै प्रकारले रङहरू भर्न चाहेकी थिई । तर सामली सम्पूर्ण रूपमा न  श्रीमतीको दर्जा प्राप्त गर्न सकी  न त प्रेमिकाको नै । मात्र ऊ वदिनी हुनुको धर्म निभाइरहेकी थिई ।

सामली धेरै पुरुषका लागि साथी भएकी थिई तर  तिनको साथ क्षणिक हुन्थ्यो । कसैका निम्ति उ अन्तर्मनकी साथी पनि बनेकी थिई जस्तै शेरे डन सामलीकोमा आउँदा भक्कानिन्थ्यो , रुन्थ्यो । बाहिरबाट जतिसुकै शक्तिको प्रयोग गरिरहेको भएता पनि भित्रको पीडालाई ऊ सिर्फ सामलीका सामुन्ने मात्र प्रस्तुत गर्दथ्यो । मानिसका कतिपय  खुसीहरू , शक्तिका स्रोतहरू विरोधाभासपूर्ण  हुँदा रहेछन् । खराब परिस्थितिको चङ्गुलमा परेपछि  मानिसका असल गुणहरू कसरी नराम्रा  परिवर्तन हुन्छन् भन्ने कुराको राम्रो उदाहरण हा शेरेको कथा  ।

जुनसुकै भूमिकामा पनि  सामली इमानदार छे  चाहे त्यो छोरीका रूपमा, चाहे त्यो देह व्यापार गर्ने महिलाको रूपमा , चाहे श्रीमतीका रूपमा , चाहे प्रेमिका रूपमा , चाहे आमा कै रूपमा किन नहोस् । र, अरूबाट पनि त्यस्तै इमानदारिताको अपेक्षा गर्दछे ।

नथिया उपन्यासकी उपन्यासकार सरस्वती  प्रतीक्षा लेख्नुहुन्छ उपन्यास लेख्ने क्रममा  आफू  एउटी चरम भौतिकवादी  स्वास्नीमान्छेबाट आध्यात्मिक भौतिकवादीमा रूपान्तरण भएको भन्दछिन् । आध्यात्मिकतामा मानिस सत्यको नजिक रहन्छ , कुनै पनि कुराको वास्तविक स्वरूपसँग नजिक पुग्न सक्नु अध्यात्म हो । यसर्थमा उपन्यास  वादिसमुदायको वास्तविक चित्रण गर्न सफल भएको छ ।  नथिया उपन्यास नेपाली साहित्यमा एउटा सशक्त उपन्यास हो जसमा उत्पीडित समुदायको  अवस्थाको तस्बिरलाई  सफल रूपमा रेखाङ्कित भएको छ ।

उपन्यासमा भएका महिला पात्रको कथा  हिन्दी फिल्म “गोंगुबाई”मा गोंगुबाईको  एउटा डायलगसँग मेल खान्छ – “ कुमारी किसी ने छोडा नहीं और श्रीमती कभी  किसी ने बनाया नहीं ।”