विषयप्रवेश-

समाजको सर्वाङ्गीन विकासका निम्ति साहित्यको ठुलो भूमिका हुन्छ । साहित्यले समाजलाई ऐना देखाउँछ, साहित्यिक व्यक्तिमा धेरै गुण हुन्छन्, कल्पना शक्ति हुन्छ । आम मानिसभन्दा साहित्यकारमा जातिप्रेम, भाषाप्रेम, साहित्यप्रेम, संस्कृतिप्रेम, स्थानप्रेम अझै बढी हुन सक्छ । साहित्यकार दूरदर्शी हुन्छ । समाजलाई सही दिशानिर्देशन गर्न सक्छ । साहित्यिक सर्जकमा सत्यं, शिवं र सुन्दरंको चेतना हुन्छ । साहित्यको माध्यमबाट समाजलाई सचेत राख्ने उद्देश्यले विभिन्न ठाउँमा साहित्यिक कार्यक्रम हुने गर्छ । साहित्य गोष्ठी, पुस्तक लोकार्पण, साहित्य उत्सव, साहित्यिक प्रतियोगिता, कुनै कवि वा साहित्य विभूति जन्मोत्सव, मासिक वा वार्षिक भेला आदिजस्ता कार्यक्रम भइरहन्छन् । यीमध्ये समाजमा साहित्यको लोकप्रियता, लोक प्रचार आदिका निम्ति मासिक भेला कार्यक्रम सबैभन्दा प्रभावशाली मान्न सकिन्छ ।

भारतका विभिन्न मासिक साहित्यिक भेला कार्यक्रमहरू –

सुरुदेखि हालसम्मका दार्जीलिङ-सिक्किमतिर केही यस्ता साहित्यिक जमघट हुने क्रममा दार्जीलिङका नवीन जागति सङ्घ, कोठे गोष्ठी प्रतिष्ठान गान्तोकको बसिबियाँलो, कालिम्पोङको बसिबियाँलो र साझा साहित्य मञ्च, गोरु बथानको विकल्प साहित्यिक संस्था, सिङतामको बसिबियाँलो, गान्तोकको प्रतिभा मिलन, दार्जीलिङको खुल्ला साहित्यिक मञ्च, खरसाङको सुनौँ-सुनाऔँ र मासिके मन्थन, बाग्राकोटको साहित्य-परिक्रमा, बिजनबारीको प्रतिभा प्रेरणा परिषद्, रिनाक, सिक्किमको प्रतिभा मञ्च, मिरिकको कथा सुनौँ प्रमुख हुन् । यीमध्ये केही इतिहासको गर्भमा लुप्त भइसकेका छन् भने कति अहिले पनि सक्रिय छन् । यस लेखको मूल उद्देश्य तिनै साहित्यिक धरोहरका रूपमा रहेका अनौपचारिक तर सक्रिय साहित्यिक गोष्ठी र संस्थाको सन्धान, सर्वेक्षण, उत्खनन गर्नु रहेको छ । उता असम लगायत पूर्वोत्तर भारतबाट पनि यस्ता मासिक साहित्यिक भेला कार्यक्रम हुने गरेको पाइन्छ । तीमध्ये यी प्रमुख हुन्- साहित्य चक्र, मासिक भेला, तेजपुर, प्रगति सङ्घ- बिहाली माझगाउँ, मासिक गोष्ठी, बहत्तर गौहाटी नेपाली सांस्कृतिक मञ्च, साहित्य परिषद्, विश्वनाथ चाराली, चर्चा, नेपाली कविमञ्च, जामुगुडीहाट, कानेखुसी, गोर्खा ज्योति मासिक भेला, मणिपुर, असम नेपाली साहित्य सभा, गमिरी आदि । यीमध्ये प्रायः सबै नै अहिले सञ्चालित छैनन् ।

नवीन पौड्याल (कालिम्पोङ)

सिक्किमका केही मासिक साहित्यिक भेला कार्यक्रमहरू- सन् १९४६-४७ तिर गान्तोकका विशेष चार जना शिक्षक लगायत अन्य केही व्यक्तिहरू मिली साहित्यिक चर्चा गर्थे । उनीहरू प्रत्येक शनिबारका दिन विशेष गरी चार जना मिली साहित्यबारे कुरा गर्थे । त्यहाँ तुलसीबहादुर छेत्री चाहिँ साहित्यमा निकै रुचि लिन्थे । उनले नै आफ्ना साथीहरूलाई छुट्टीका दिन पारेर आफ्ना आफ्ना रचना तयार पार्न लगाउँथे । कसैले कविता कसैले कथा, इत्यादि रचना सनाउने क्रम चल्न थाल्यो । त्यहाँ अरू साहित्यमा रुचि राख्ने व्यक्तिहरू पनि भेला हुन थाले । त्यस मासिक भेलामा अगमसिंह तामाङ, पदमसिंह सुब्बा, तुलसीबहादुर छेत्र, निमावाङ्दी तार्गेन, रामदत्तलाल ठाकुर, शिवप्रसाद मिश्र, सन्तवीर लिम्बू, काशीराज प्रधान इत्यादि जुट्ने गर्थे । त्यसैको फलस्वरूप अपतन साहित्य परिषद् गठन भएको भन्ने भनाइ छ ।

प्रस्तुत लेखमा सिक्किममा मासिक रूपमा सञ्चालित साहित्यिक भेलाहरूको सर्वेक्षण मात्र गरिएको छ । यस्ता मासिक भेलाहरू औपचारिक साहित्यिक संस्था नभई अनौपचरिक, असङ्गठित साहित्यिक कार्यक्रमहरूबारे खोजी गरिएको छ । यस्ता खाले मासिक साहित्यिक भेला कार्यक्रमहरूले नै सिर्जनाको परिवेश निर्माण गर्नमा मोबिलको काम गर्दछ । यसले उत्साहको ऊर्जा र मञ्च प्रदान गर्दछ । यस्ता खाले साहित्यिक भेला कार्यक्रमहरूमा बसिबियाँलो, गान्तोक, बसिबियाँलो सिङताम, प्रतिभा मिलन, गान्तोक, गोरेटो बिसौनी, पाकिम, प्रतिभा मञ्च, रिनाक, चौतारी नाम्ची, साहित्य सन्ध्या, जोरथाङ, विचार कला सङ्गम, गान्तोक आदि प्रमुख रूपमा देखिएका छन् । यीबाहेक नाम्ची, पाकिम र अन्य केही स्थानतिर पनि हुन सक्छन् जसको जानकारी पाइएको छैन ।

कालेबुङको बसिबियाँलोको पृष्ठभूमि- यस किसिमको मासिक साहित्यिक जमघट सन् १९९१ देखि सुरु भएको गान्तोकको बसिबियाँलो हो । सुवास घिसिङको नेतृत्वमा रहेको पहिलो गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनले पहाडको सामाजिक जीवनमा अराजकता, असमञ्जस स्थिति ल्याई सांस्कृतिक लगायत साहित्यिक क्षेत्रमा नैराश्य ल्यायो । हाम्रा कविलेखकहरूलाई अर्कै नजरले हेरिन्थ्यो । यसो हुँदा उनीहरूले कि त लेख्न छाड्नुपर्थ्यो,कि त यहाँबाट पलायन हुनुपर्थ्यो । कालिम्पोङ-दार्जीलिङका कतिपय कविलेखकहरू गान्तोकमा भेला भई हिमाली बेला पत्रिका कार्यलयमा साहित्यिक चर्चा गर्थे । तिनै लेखकहरू मिली एउटा साहित्यिक जमात सुरु गरेका थिए । मूल रूपमा बुद्धिमान् प्रधान बमप, सी.के. श्रेष्ठको नेतृत्वमा सञ्चालित बसिबियाँलो कार्यक्रमले धेरै लोकप्रियता हासिल गरेको थियो । सी.के. श्रेष्ठको प्रमुख नेतृत्वमा १४ प्रकरणसम्म चलेपछि बाँकी प्रकरण चाहिँ बद्धिमान् प्रधान बमपले सञ्चालन गरेका हुन् भन्ने जानकारी पान्छ । यसले नियमित ३४ औँ प्रकरण पूरा गरिसकेको थियो । पछिबाट गान्तोकमा भारतीय नेपाली ऱाष्ट्रिय परिषद् गठन भएपछि चाहिँ यसका मूल योजनाकार सी.के. श्रेष्ठ त्यसमा व्यस्त हुँदा बसिबियाँलो कार्यक्रम १९९९ सालमा सधैँभरिलाई स्थगित हुन पुग्यो । त्यसको केही पछि त्यही आचारसंहिता र परिपाटिमा तिनै सदस्यहरूले कालिम्पोङमा बसिबियाँलो सुरु गरेका हुन् ।

बसिबियाँलोको पहिलो उठान – अहिलेघरि कालिम्पोङको बसिबियाँलोले अन्य सबैलाई उछिनेर सर्वप्रिय,सर्वव्यापक र सर्वनियमित बनेको छ । यसका मूल योजनाकार सी.के. श्रेष्ठ, हीरा छेत्री, शमशेर अली प्रमुख हुन् । सन् १९९३ देखि सुरु भएको बसिबियाँलोका सुरु-सुरुमा नियमित रूपमा सामेल हुने कवि-लेखकहरूमा मोतीप्रसाद शर्मा, किशोर छेत्री, डा. हर्कबहादुर छेत्री, गोपी कुमार दास, तारानाथ सुवेदी, दीपक प्रधान, भानु छेत्री, नरेश साही, नवीन पौड्याल, नरजीतसिंह छेत्री, ऋषिराम परासर प्रभृति हुन् । कतिपय कारणवश सुचारु रूपमा सञ्चालन हुने उक्त बसिबियाँलो सन् १९९६ मा बन्द भयो । त्यति बेला ललित गोलेले भानुभक्तको युद्धकाण्ड भन्ने एकाङ्की नाटक पनि प्रदर्शन गरेका थिए । उक्त समयको बसिबियाँलोमा तत्कालीन राजनीतिक व्यवस्थामाथि व्यङ्ग्यवाण पनि कसिएको हुन्थ्यो ।

बसिबियाँलोको दोस्रो उठान- कालिम्पोङ नियमित रूपमा चलिरहने बसिबियाँलो कार्यक्रम १९९६ देखि स्थगित हुन पुग्यो । यसको दोस्रो उठान भने… भने प्रारम्भ भयो । दोस्रो उठान सुरु भएदेखि अहिलेसम्म रोकिएको छैन । यसका प्रकरण विभिन्न स्थानमा सम्पन्न भएका छन् । विशेष गरी हीरा छेत्रीको प्रयासमा फेरि सन् २००५ देखि यो कार्यक्रम बौरी उठ्यो । त्यस पछिदेखि यसले पछि फर्केर हेर्नुपरेको छैन । निमा स्याङ्देन, मुन्नु गौतम, सारथि तामाङ, शिव छेत्री शिवु, उमेश उपमा, असीम सागर, अरुण साङपाङ, बी.के.शिलाल, शशि सुनाम, ललित गोले, अरुण रसाइली, अभिमन्यु कलियुगे, खड्ग छेत्री, रघुनाथ दङ्गाल इत्यादि प्रमुख यसका नियमित कविलेखक हुन् । हिउँद महिनामा तीनपटक जति सिक्किमका कृबु संयमीको आतिथ्यमा टिस्टा-रङ्गीतको दोभान त्रिवेणीमा पनि वनभोजका रूपमा साहित्यिक सङ्गम आयोजना भएको छ ।

कथा र कविताबाहेक कसैले नाटक, कसैले समीक्षा, कसैले वार्ता प्रस्तुत गर्ने गर्छन् । यसले आफ्नो कार्यक्रममा महानन्द पौड्याल, नरबहादुर दाहाल आदिलाई गाउँबुढा उपाधिले सम्मानित गरेको छ भने साहित्यिक-सामाजिक क्षेत्रमा योगदान दिने विभिन्न प्रतिभालाई अभ्यर्थना र सम्मान गरिसकेको छ । गत वर्ष नोभेम्बर ६ र ७ का दिन यसले दुई दिन व्यापी १०० औँ प्रकरण भव्य रूपमा सम्पन्न गर्‍यो । त्यसमा दार्जीलिङ-सिक्किमका सम्पूर्ण यस्ता साहित्यिक भेला गोष्ठीलगायत विभिन्न साहित्यकारहरूलाई निम्त्याएर कार्यक्रम भएको थियो । गान्तोकका रुद्र पौड्यालको प्रमुख आतिथ्यमा रामकृष्ण रङ्गमञ्चमा साहित्यिक महोत्मवका रूपमा सम्पन्न दुई दिने कार्यक्रममा कविता, वार्ता, नाटक, ऩृत्य, गीतगायन, वक्तव्य आदि रहेका थिए । शमशेर अली, हीरा छेत्री, सी.के. श्रेष्ठ, आदिको सक्रिय आयोजना रहेको थियो । सानुमति राईलाई गाउँबुढाको उपाधिले सम्मान गर्‍यो भने पाँचओटा पुस्तकको विमोचन गर्‍यो । त्यति बेला बसिबियाँलो १०० नामक एउटा पत्रिकामा पनि विमोचन गरेको हो । हालैमा यसले सन्दक्पुमा आफ्नो ११७ प्रकरण पूरा गर्‍यो ।