घर एउटा यस्तो ठाउँ हो, जहाँ मन बस्छ । नाङ्गो आँखाले देख्दा घरभित्र मनहरू बस्छन्, तर मनले देख्दा मनहरूभित्र घरहरू बस्दारहेछन् । त्यसैले त होला सायद, विद्यालयमा शिक्षिकाले गाली गर्दा मन दुखाएको अबोध बालकले आँसु खसाएर भन्छ घर जान्छु । र, घर सम्झन्छ । बाटामा बालबालिकाहरू चल्छन् झगडा गर्छन् । रोए, मन दुखाए भने घर सम्झन्छन् । र, घर जान्छु भन्छन् ।
सायद त्यसैले होला, म सानो छँदा हजुरबुवासँग बस्तु चराउन जङ्गल जान्थे । त्यसबखत आकाशमा बिजुली चम्कँदा, मेघ गर्जंदा, अनि चट्याङ पर्न खोज्दा म सधैँ सधैँ घर सम्झन्थेँ । जब मेघ गर्जन थाल्दथ्यो, म सधैँ हजुरबुवालाई ‘घर जौं’ भन्दथे । यदि साँच्चै चट्याङ्ङ नै परे घर गोठले नथाम्ने कुरा मलाई मेरो माक्ला दाजुले राम्रो सम्झाउनु भएको थियो । अझ भनौं चट्याङ् नै परे घरले नछेक्ने कुरो मलाई राम्ररी थाह थियो तै पनि जब मेघ गर्जेर, बिजुली चम्कन थाल्दथ्यो, म हजुरबुवाको चोरी औंला समातेर घरसम्म ल्याएपछि मात्र म ढुक्क हुने गर्थे । साँच्चै घर मेरो मनभित्र भएर न यति छिटो घरको याद आउँथ्यो होला । अनि म जब घरभित्र बस्दथेँ, आफूलाई सबैभन्दा सुरक्षित महसुस गर्दथे । त्यसैले त होला सायद घर हाम्रो मनभित्र बस्नेरहेछ अनि हामी घरभित्र ।
घर छोडेर संसारको कुना कुनामा मानिसहरू धन कमाउन पुग्छन् । ज्ञान, धन, सीप र शिक्षा हासिल गर्न पुग्छन् । तर उनीहरू सञ्चो, बिसन्चो हुँदा पनि घर सम्झन्छन् । अलिकति सपनाले छुँदा पनि घर सम्झन्छन् । बरु मर्नै परे पनि घरैमा मरौं भन्छन् । घर साँचै उनीहरूको मनमा नहुँदाे हो त, उनीहरू घरैमा मर्ने सपना सायदै देख्दैनथे ।
कोसौं तलबाट सुरु भएको पहिरो हरेक बर्खामा अलिअलि गर्दै चार सालमा आँगन चरक्क चर्कायो । घरबारी आधा बग्यो । करेसाबारी एक-एक डिल तल-तल सरिसक्यो । कुनदिन या कुन रात पहिरोले घर तान्छ पत्तो भएन । कुन दिन रेडियो समाचार बन्छौ पत्तो भएन । कुन दिन टेलिभिजनको समाचारको दृश्य बन्छौ पत्तो भएन । त्यसैले त धेरै गाउँलेहरू बसाई सरिसकेका थिए । बुवा र आमाले दुःखले पर गैरीगाउँमा नयाँ घर बनाउनु भयो । त्यही नयाँ घरमा बसाई सरौँ भनेको हजुरबुवा र हजुरआमा मान्नु भएन । हामी मरे पनि यही घरमा मर्छौं भन्नु भयो । यहीबाट थाह हुन्छ हजुरबुवा र हजुरआमाले आफूले बनाएको त्यो घरलाई आफ्नो जिन्दगीभन्दा धेरै माया गर्नुहुन्थ्यो । त्यही घर उनीहरूको मनभित्र थियो र न मरे पनि यही घरभित्र मर्छौ भन्नुहुन्थ्यो ।
गाउँ गाउँबाट छोराछोरी नाति नातिना सबै सहरबजार छिरे । देश विदेश छिरिसके गाउँहरूमा घरहरू छन् । अनि बुढापाकाहरू छन् । अझै पनि बुढा पाका घर छोड्न सक्दैनन् । गाउँघरबाट युवायुवती सर्लक्क सहर सरे जसरी सहरबजारका देश विदेश सरेका छन् । वास्तवमा भन्ने हो भने यो समय घर छोड्ने समय बनेर आएको छ । हाम्रो देशबाट अन्य देश सरेका ती छोरा छोरीले आफ्ना बुवाआमालाई आफूसँगै लग्न नसक्ने कदापि होइन । तर यी घरहरू छोडेर क्यानडा, अस्ट्रेलिया, युके, युएसएका ती ठुला-ठुला घर अनि कोठाहरूमा कदापि बुवाआमाका मनहरू अटाएनन् ।
गल्ली-गल्ली, छेडी-छेडीमा टेको लगाइएकै भए पनि आफ्नै गाउँ शहरको, आफ्नै देशको घरहरूलाई छोड्न सकेनन् ती आमाबुबाहरूले । यो हेराइबाट हेर्दा शहर भए पनि गाउँ भए पनि एउटै पीडामा छन् । तर सहरका घरहरूमा कुल्ली, ज्यामीदेखि लिएर हाकिम, पिउन, विद्यार्थी अनेकौँ मानिसहरू बस्छन् । तर मानिस-मानिस बिचमा पनि मानिस चिन्दैन ।
सहरका घरहरूमा मानिसहरूको भिडमा एक्लो भइन्छ मानिस आफैँ । त्यसैले त भन्छन् सायद, सहरमा घरहरू नजिक-नजिक भएर पनि मनहरू टाढा-टाढा हुन्छन् । सहरमा मर्दा-पर्दा देख्ने कोही हुँदैनन् । गाउँमा घरहरू टाढा-टाढा भए पनि मनहरू नजिक नजिक हुन्छन् । मर्दा-पर्दा हेर्ने मसिनहरू हुन्छन् । तर आजभोलि लास उठाउने पनि तन्नेरी छैनन् गाउँहरूमा । घरहरू एक्लो-एक्लो छन् गाउँमा । वर्षौ वर्ष पनि एक्लै उभिरहेका छन् घरहरू फक्ताङलुङ (कुम्भकर्ण) जस्तै गरी अनि चम्जङलुङ (सगरमाथा) जस्तै गरी । छोराहरू मुगलान पसेसँगै बुहारीहरूले घर छोडे तर घरहरूले मन कहिले छाडेनन् घर त साँचैकै घरै रहेछ ।
हुरी चल्दा मनले घर सम्झन्छ । वर्षात् हुँदा मनले घर सम्झन्छ । सुनामी आउँदा घरको याद आउँछ । आकाशमा मेघ गर्जंदा, बिजुली चम्कँदा, असिना बर्सिंदा मनहरू घरमा ठोकिन्छन् । लड्दा पर्दा, दुःख बिराम पर्दा मनहरू घरमा ठोकिन्छन् । साथमा कोही नभएर एक्लो-एक्लो हुँदा घरमा पुग्छ मन । अनि हुलमुलहरूमा मानिस मानिसहरूबिच एक्लो-एक्लो महसुस हुँदा घरमा पुग्छ मन । त्यसैले त घरभित्र हामी बसेर पनि हाम्रो मनभित्र बसेको हुँदोरहेछ घर । कहिल्यै उता कुनामा ड्याङ्ग ठोकिन्छ । कहिल्यै यता कुनामा ड्याङ्ग ठोकिन्छ मनभित्र घर । घर साँच्चिकै घर नै रहेछ ।
भनिन्छ, समय बलवान् हुन्छ । वास्तवमा हो रहेछ । हामीले यति धेरै माया गरेको घर । मनभित्र राखेको घरबाट हामी टाढा भाग्नुपर्ने समय पनि आउँदो रहेछ । जसबखत हामी घरसँग डराएर टाढा भाग्ने रहेछौं ।
राजधानीको एउटा प्रमुख ठाउँ ललितपुरको लगनखेलदेखि जावलाखेलसम्मको बजार क्षेत्र कुमारीपाटी । दायाँबायाँ अग्ला-अग्ला घरहरूबिचको चिल्लो बाटो सहितको बजार क्षेत्र । वर्षमा एकपटक ५ दिनसम्म चल्ने कुमारीपाटी जावलाखेल महोत्सव चलिरहेको हुन्छ । महोत्सवको दोस्रो दिन शनिबारसमेत परेकाले बढी भिजिटरको अपेक्षासहित हामी हाम्रो प्रर्दशनी स्थललाई विशेष श्रृङ्गार तथा व्यावसायिक अफरहरूलाई अझ बढाएर तयारीमा जुट्यौं । समयसँगै भिजिटरर्सको सङ्ख्या बढ्दै गयो । घडीमा बाह्र बजेको केही समयमै पृथ्वी पल्टेझैँ गरेर जमिन हल्लिन थाल्यो । मेलामा आएका ती हजारौँ मानिसबिच सडकमा कोही रुने, कोही चिच्याउने क्रम सुरु भयो । कुमारीपाटीजस्तो दुई तिरै घरले घेरिएको बिच सडकमा हामी पनि एक अर्काको हात समातेर घरी दायाँ त घरी बायाँ गरिरहेका थियौं ।
भूकम्प रोकिन्छ भन्ने आशामा बसेका हामीहरूले धरहरा ढल्यो, यति मानिस मरे, हरिसिद्धिमा पुरै घरहरू ढलेजस्ता समाचारले हामी झन् आतङ्कित बन्न थाल्यौं । भूकम्प नरोकिने तथा ठुलो धनजनको क्षति भइसकेको महसुस गरी तत्काल हामी प्रर्दशनस्थलबाट अघिल्तिर रहेको अग्लो घरको पाँचौं तल्लामा रहेको हाम्रो कम्पनीको कार्यालयमा हाम्रो सामान थन्काउन जुट्यौं ।
हामी हातमा कम्प्युटर प्रिन्टर लिएर घरको तल्ला चढिरहेका हुन्थ्याैं । जोडसँग घर भूकम्पले हल्लाउँथ्यो हामी सामान त्यही छोडेर तल भाग्थ्यौं । कम्पन केही कम भएसँगै हामी पुनः माथि चढ्थ्यौं फेरि हल्लाउने बित्तिकै तल दौडन्थ्यौं । भूकम्पको समय यस्तो समय रहेछ, जुन समय हामी घर भन्ने शब्दसँग पनि भाग्ने रहेछौं । यो समय हामी घर सम्झन त परै जाओस्, घर देख्ने बित्तिकै जुत्ता छोडेर भाग्ने रहेछौं । मानिसलाई घरसँग यति धेरै डर हुने रहेछ । मानिसहरू आयो-आयो भनेर चिच्याउँथे हामी घरभन्दा टाढा-टाढा भाग्थ्यौं ।
हामी घरको चौथो तल्लामा चढिरहेका थियौं । एक्कासि भूकम्पको धक्कासँगै घर हल्लिन सुरु भयो । चिच्याहट सडकमा छताछुल्ल मानिसहरू चिच्याएको सुनिन्थ्यो । हामी हातमा लिएका सामान भुइँमा छोडेर घरको सिँढीबाट बाहिर निस्कन थाल्यौं । अपसोस मानिसहरू यति धेरैको सङ्ख्यामा घरभित्र पसिरहेका थिए । त्यहाँ न त तल झर्न सकिन्थ्यो, न त केही सोध्न सक्ने परिस्थिति नै थियो । भिड घरको सिँढीहरूबाट यसरी माथि उक्लिरहेको थियो कि हामीलाई उचालेरै अझ माथिको तला चढाउनेछन् । म महसुस गरिरहेको थिएँ भूकम्पले हल्लाइरहेको थियो । तर मानिसहरू घरसँग डराइरहेका थिएनन् ।
केही समयअघि मात्र भूकम्पको कम्पनसँगै घरभन्दा टाढा-टाढा भाग्ने त्यो भिड अब जस्तो कम्पन आए पनि घरभित्र बेपरवाह छिरिरहेको थियो । मलाई लाग्यो जमिन फाट्न सुरु भयो त्यसैले मानिस घरभित्र छिरिरहेका छन् । वास्तविकता बुझ्न भिडलाई पन्छाउँदै जब म बाहिर आए बाटोहरू उस्तै थिए । कुनै जमिन त फाटेको थिएन । केही समयपछि बुझ्दा पो परतिर जावलाखेलमा भूकम्पले चिडियाखाना भत्कियो । बाघ निस्केर कुमारीपाटीतिर आएको हल्ला रहेछ । अनि पो मानिसहरू भूकम्पको प्रवाह नगरी घरभित्र दौडिएका रहेछन् । बाघको हल्ला सुन्नुअघि भूकम्पमा घरको छाया पनि देख्न नहुने मानिसहरूलाई बाघको हल्लाले मात्र पनि घरको यति नजिक बनायो । कि सबै मानिस भूकम्प बिर्सिएर घर खोजी-खोजी भित्र छिरिरहेका थिए । घर वास्तवमा हाम्रो मन मस्तिष्कमै हुने रहेछ ।
भोलिपल्ट मात्र थाहा भयो, कि चिडियाखानाका बाहिरको केही इँटाको गाह्रो मात्र भत्किएको रहेछ । र, बाघ निस्किएको पनि होइन रहेछ । थोरै कुरालाई धेरै बनाएर बोल्ने हाम्रो आचरण खराब मात्र रहेछ ।
एक दिन म गाडीबाट कामको लागि निस्किएँ । काम भनेको त्यही न थियो शिक्षक मान्छेको पढाउने काम । गाडी राम्ररी चलाइरहेको थिएँ । मनमा कुराहरू खेल्दै गएँ । गाउँको एक्लो घरहरूमा मनहरू ठोक्किए । मेरो घरको प्वाल प्वालहरूमा गौँथलीले कति राम्रो-राम्रो उसको आफ्नो घरहरू बनाइसक्यो होला । मैले मात्र एक्लै छोडिराखेँ मेरो घरलाई । कसरी ठिङ्ग उभिरहेको होला एक्लो घर । एक छिनमा थाहा पाएँ म त विद्यालय कटेर पनि निकै पर पुगिसकेछु । एक्लै हाँस्ने पागल हो भन्थे । म एक्लै हाँस्दै फर्केर आएर पढाइ राखेर कोठा फर्केँ ।
अहिले पनि सम्झन्छु, सहरमा प्रत्येक कोठाहरूमा अलग-अलग मानिसहरू बस्छन् । एउटा कोठाको भाडा हजारौँ रुपैयाँ तिर्नुपर्छ । यता मैले एउटा सिङ्गो घर भाडामा लिएको छु । एउटा घरको भाडा एक पेटी बुझाउनु पर्छ हरेक महिना । चाहे भएका जायजेथा बेचेर होस्, चाहे साँझ बिहान छाक काटेर होस् समयमा पेटी गन्नुपर्छ । उता गाउँमा मेरो घरमा बसिदेउ म मासिक पैसा दिन्छु भन्दा पनि बसिदिने कोही हुँदैनन् । एक्लो छोडेको घरको याद आउँछ । अब त भित्ताहरू पनि चर्किसकेका होलान् ।
अब त परार साल पनि भइसक्यो क्यार म घर पुगेको थिएँ । त्यो भन्दा यता म घर पुगेको छैन । रातो माटोले लिपेको सबै वर्षातकाे बाछिटाले बगाएर फिक्का-फिक्का बनाइसकेको थियो । पक-पक उक्किएका थिए गोबर र माटोले लिपेका भुइँहरू । ढोकानेर कति सुन्दर बुट्टेदार जाली जालीवाला घर बनाएको रहेछ माकुराले । तर त्यो जालीमा एउटा झिँगा पनि परेको थिएनन् । यो देखेर मन खिन्न भयो, हामीले छोडे पछि त जाबो झिँगाले पनि घर छोड्ने रहेछ ।
आँगनमा फूलहरू भन्दा लामा-लामा झारहरू थिए । पिँढीमा जाँतोको मुखबाट उम्रिएको मकै लामो नभई सुकेर सानोमै खोस्टा भएर बसेको रहेछ । माथि बार्दलीमा घरमाहुरीहरू एउटा-एउटा जाने आउने गरिरहेका रहेछन् । ठुलो रातो अरिङ्गाल घरमाहुरीको गुँडको मुख पनि घुमिरहेको रहेछ । पक्कै छानी-छानी माहुरीहरूलाई समातेर लगिरहेको छ त्यसले । यो सब नहुने हामीले घर रुँगेसम्म मात्र रहेछ । सम्झिंदा मन दुख्छ । देख्दा आँखाहरू दुख्छन् ।
झ्याउँकिरीहरू झ्वाइँ-झ्वाइँ गरी एउटै लयमा गीत गाइरहेको थिए । मानौँ उनीहरूलाई एकदमै वैराग चलेको छ । ओखरबोट मुन्तिरको बाटो हुँदै बाटैबाटो गएँ । शान्त वातावरणमा एकोहोरो घामको किरणहरू गाँउभरि छरिएका थिए ।
एउटा दुइटा होइन धेरै घरहरू एक्लो एक्लो थिए । कति घरहरूमा ढोकाहरू लगाइएका थिए त कति घरहरूमा ढोकाहरू खुल्ला खुलै छोडिएका देखिन्थे । यसरी नै हेर्दै गाउँ छेउको घरनिर पुगेथेँ । खरले छाएको घर । यताउति एक दुई ओटा फूलहरू फुलेका । तर ती फूलका बोटहरू भन्दा लामा-लामा झारहरू कुरोका बोटहरू । परतिर बाबरी फूलको बोट घरको भित्ता चर्काएर ठुलो झ्याङ बनाइसकेको रहेछ ।
घरको आँगननिर टिमुरको ठूलो बोट माथि-माथि टुप्पोमा राता-राता टिमुरका पाकेका दानाहरू । भेटिने जतिका उचाइसम्मका हाँगाहरू शुद्ध भाँचेर टिपेर लगाएको । भाँचिएका हाँगाहरूमा सुकेको पातहरूले बताइरहेका थिए । घरछेउमा भएको घरधनी बिनाको बिरुवाको दुःख यो भन्दा धेरै के हुनु । टिमुरको बोटमुनि गाईको गोठ आदि छानो भत्किसकेको रहेछ । गोबरको मलमा हरियो झाँगिएका उदासे झारहरू, पुलुङ्घे झारहरू रहेछन् । वर्षौं पुरानो गोबरको डल्लो सुकेर कक्रक्क डल्लो परेर बसेको रहेछ ।
यी सबै कुराहरू ले बताइरहेका थिए यी घरका धनीहरूले घर माया मारेको । तर पनि ढोकामाथि ठुलो भोटे ताल्चा तेस्रो पारेर झुण्डिरहेको रहेछ । सिकुवामा लिपेको गोबरमाटो सबै उक्किसकेको रहेछ । चुहिएको छानोबाट आएको पानीका लामा-लामा रेखाहरू, भित्ताहरू । घरको भित्तामा लगाइएको कमेरो माटोको रङ् पक-पक उक्किएर झरिरहेको रहेछ ।
यी सबै हेरिसके पछि यो भन्दा परको गाउँ जान मानेनन् मेरा पाइतालाहरू । पिआरहरू, ग्रिन कार्डहरू मनमा ठोकिन आए । त्यही घरको माथिल्लो डिलको बाटो हुँदै म फर्किएँ । घरमाथिको बाटो पुग्दा त्यही घरको छानो आँखाअगाडि देखेँ । खरले छाएको छानो, त्यही खर पुरानो भएर कुहिएको मक्किएको ठाउँहरूमा झारहरू कुरोका बोटहरू उम्रिएका रहेछन् । कुरोको बोट उम्रिएर पनि फुलेको रहेछ ।
सम्झिएँ यो घरको धनीहरू टोरोन्टो कि सिड्नी, कि त क्यालिफोर्निया कि त लण्डनतिर यही कुरोको बोट छानोमा फुलेझैँ ढकमक्क फुलेका होलान् । यो कुरोको बोट छानोमाथि मक्किएको खरको छानोमा कहिलेसम्म फुल्ने होला ? भोलि नभए पर्सि, पर्सि नभए निकोर्सि त यो कुरोको बोटले थाहा पाउने नै छ । यो ऊ फुलेको ठाउँभन्दा धेरै तल जमिन छ । त्यहाँ मात्र ऊ राम्रोसँग उम्रन सक्छ । हुर्कन सक्छ । राम्रोसँग फुल्न र बढ्न सक्नेछ ।
त्यसयता ती घरहरू हेर्न पुगेको छैन । तर ती घरहरू समय समयमा मानसपटलमा ठोकिन्छन् । अनि पुग्नुपर्ने गन्तव्य बिर्सिन्छु, त्यो भन्दा पर-परसम्म गाडी दौडाइरहेको हुन्छु एक्लै-एक्लै ।
००००
(घर निबन्ध लिम्बू भाषाको निबन्ध सङ्ग्रह ‘थिक् निसेन’ (एक दृष्टान्त) आधुनिक लिम्बू निबन्धबाट नेपालीमा अनुवादित हो । निबन्धसङ्ग्रह थिक निसेन लिम्बूहरूको सर्वोच्च संस्था किरात याक्थुङ चुम्लुङद्वारा हरेक दुई वर्षमा प्रदान गरिने इमानसिंह चेम्जोङ पुरस्कार २०७९ बाट पुरस्कृत सङ्ग्रह हो ।)
यसलाई जीवित राख्नकोलागि तपाइँको
आर्थिक सहयोग महत्वपूर्ण हुन्छ ।