हात्ती लोप भइरहने हो भने विश्वमा जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई रोक्न गरिएका तमाम उपायलाई ठूलो झड्का लाग्छ
हात्तीले पृथ्वीलाई जलवायु परिवर्तन (ग्लोबल वार्मिङ)को दुष्प्रभावबाट बचाउन सक्छ भन्ने सुन्दा अनौठो नै लाग्न सक्छ । तर, सत्य यही हो । धेरैलाई थाहा नहुन पनि सक्छ कि हात्तीले जंगल बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन् ।उनीहरूको यस्तो भूमिका अधिक वायुमण्डलीय कार्बन एकत्रित गर्न र वनको जैविक विविधतालाई कायम राख्न हुन्छ । शोधकर्ताका अनुसार हात्तीको संख्या कम हुँदा वा हात्ती नै नहुँदा वायुमण्डलीय कार्बनको स्तरमा ठूलो प्रभाव पर्न सक्छ ।
त्यसो त हात्ती लोप हुने जोखिम दिन–प्रतिदिन बढ्दै गइरहेको छ । यदि साँच्चिकै यस धर्तीमा हात्ती नरहने हो भने मध्य तथा पश्चिमी अफ्रिकाको वर्षा वन (रेन फरेस्ट) वायुमण्डलीय कार्बन थाम्ने ६ देखि नौ प्रतिशतसम्मको क्षमता ह्रास हुनेछ, जसले गर्दा जलवायु परिवर्तन अझै बढ्छ ।
हात्ती पृथ्वीका दोस्रो ठूला वर्षा वन हुन् । अमेरिकाको सेन्ट लुइस विश्वविद्यालयका शोधकर्ताले गरेको एक अध्ययनमा पृथ्वीका लागि हात्तीको महत्वलाई रेखांकन गरेका छन् । यो शोधप्रतिवेदनका वरिष्ठ लेखक स्टिफन ब्ल्याकले आफ्नो करिअरको अधिकांश समय हात्तीको अध्ययनमा बिताएका छन् । नयाँ प्रतिवेदनमा ब्ल्याक र उनका अन्य सहयोगीले हात्तीको पारिस्थितिकीले अफ्रिकी मुलुकका वर्षा वनमा कार्बन भण्डारणमा बलियो प्रभाव पर्ने देखाएका छन् ।
अवैध सिकारमा प्रतिबन्ध
शोधकर्ता ब्ल्याकका अनुसार शताब्दिऔँदेखि मान्छेले हात्तीको सिकार गर्दै आइरहेको छ । परिणामतः अफ्रिकाको जंगलमा विचरण गर्ने हात्तीको अस्तित्व संकटमा परिरहेको छ । कुनै वेला एक करोडभन्दा बढीको संख्यामा हात्ती अफ्रिकामा विचरण गर्थे, घुम्थे । तर, अब उनीहरूको संख्या पाँच लाखभन्दा पनि कम पुगेको छ । यी हात्तीको संख्या पछिल्लो ३० वर्षमा ८० प्रतिशतभन्दा बढीले घटेको छ ।
हात्तीलाई राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कानुनअन्तर्गत संरक्षण दिइएको छ । तर, यति हुँदा पनि उनीहरूको अवैध सिकार रोकिएको छैन । जंगलभित्र केही रूख हलुका काठ (कम कार्बन घनत्व भएका) र केही गह्रुँगा (उच्च कार्बन घनत्व) भएका हुन्छन् ।
कम कार्बन घनत्व भएका रूख छिटै बढ्छन् र सूर्यको प्रकाश प्राप्त गर्न अरू रूख–बिरुवाभन्दा माथि पुग्छन् । तर, उच्च कार्बन घनत्व भएका रूख–बिरुवा भने बिस्तारै बढ्छन् । यस्ता रूख छायामा बढ्न सक्षम हुन्छन्, जसले प्रायः पौष्टिक मात्राले भरिपूर्ण फल दिन्छन् । त्यही फल हात्तीले खान्छन् । यसको बिउ हात्तीको आन्द्रा हुँदै गोबरका माध्यमबाट पुनः जंगलमा बिरुवा भएर उम्रिन्छन् । अनि ठूलो रूखका रूपमा विकसित हुन्छन् ।
ब्ल्याकका अनुसार हात्ती जंगलका माली हुन् । हात्ती र अन्य ठूला शाकाहारी जीव कम कार्बन घनत्व भएका रूखबाट अधिक खाना लिन्छन् । यस्ता रूख उच्च कार्बन घनत्व भएका प्रजातिको तुलनामा बढी स्वादिष्ट र पौष्टिक हुन्छन् । हात्तीको यही प्राथमिकताले जंगल छाँटिन थाल्छ । यसले रूखहरूबीचको प्रतिस्पर्धालाई कम गर्छ र उच्च कार्बन घनत्व भएका रूखलाई फल्न–फुल्न आवश्यक पर्ने प्रकाश, स्थान र माटोबाट प्राप्त हुने पोषक तत्व प्रदान गर्छ । अतः हात्तीलाई लोप हुनबाट बचाउन उनीहरूको अवैध हत्यालाई रोक्नुपर्ने हुन्छ ।
हात्तीको भूमिका
हात्ती लोप हुनु भनेको वनको जैविक विविधता नष्ट हुनु हो । यदि हात्तीलाई लोप हुन दिइरहने हो भने यो विश्वमा जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई रोक्न गरिएका तमाम उपायलाई ठूलो झड्का लाग्नेछ । हात्ती संरक्षणार्थ आवश्यक समर्थन उत्पन्न गर्न नीतिनिर्माताले गम्भीरतापूर्वक बुझ्नुपर्ने हुन्छ कि जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई रोक्न जंगलमा हात्तीको भूमिका विशेष छ । विश्व पर्यावरणमा हात्तीको भूमिकालाई नकार्न सकिँदैन ।
शोधकर्ताहरू अब वर्षा वनमा अन्य जनावरले उनीहरूको जैविक विविधतालाई कसरी प्रभावित गर्न सक्छन् र त्यसमा हात्तीको जस्तो समान प्रभाव पर्छ कि पर्दैन भन्ने पत्ता लगाउन चाहन्छन् । शोधप्रतिवेदनका अर्का लेखक बर्जागीका अनुसार यो अध्ययन अफ्रिकाका हात्तीमा मात्रै सीमित छैन । यसको अर्थ यो पनि हो कि प्राइमेट र एसियाली हात्तीजस्ता ठूला शाकाहारी जीव पनि वर्षा वनमा उच्च कार्बन घनत्व भएका रूखको विकासमा योगदान दिन सक्छन् ।
यसलाई जीवित राख्नकोलागि तपाइँको
आर्थिक सहयोग महत्वपूर्ण हुन्छ ।