कवीन्द्र लम्साल

संस्कृतबाट रूप परिवर्तित भई नेपालीमा आएका शब्दलाई तद्‍भव शब्द भनिन्छ । यस्ता शब्द पहिचान गर्ने केही आधारहरू निम्नबमोजिम छन् :

• तद्‍भव शब्दमा श र ष प्रयोग हुँदैनन्। स अक्षर मात्र प्रयोग गरिन्छ।
• अधिकतर तद्‍भव शब्दमा वका सट्टा ब प्रयोग हुन्छ।
• तद्‍भवमा ऋ, ज्ञ, क्ष, ञ जस्ता अक्षरको प्रयोग हुँदैन।
• तद्‍भवमा अनुस्वार वा शिरविन्दु प्रयोग हुँदैन। संस्कृत शब्दमा रहेको अनुस्वार नेपालीमा प्रायः चन्द्रविन्दु बनेर आएको पाइन्छ।

अब उल्लिखित साधारण विधिका आधारमा तद्‍भव शब्दहरूको अध्ययन गरौँ।

१. संस्कृतका शब्दमा यदि नासिक्‍य वर्ण (ङ, ञ, ण, न, म) वा अनुस्वार (शिरविन्दु) छ र उक्त शब्द नेपालीमा तद्‍भवका रूपमा आएको छ भने धेरैजसो शब्दमा उक्त नासिक्‍य वा अनुस्वार प्रायः चन्द्रविन्दुमा परिणत भएको पाइन्छ। केही उदाहरण हेरौँ :

 २. संस्कृतमा रहेको क्ष तद्‍भवमा सामान्यतः ख/छ हुन्छ।

३. तत्सम (व) – तद्‍भव (ब), श र ष – स, कतिपय शब्दमा ष-खमा परिणत हुने।

४. तत्सम (य) – तद्‍भव (ज) (धेरैजसो)

५. महिनाका नाम (तत्सम – तद्‍भव)

    (*वैशाख र माघ महिनाका लागि छुट्टै तद्‍भव शब्द छैनन्।)

६. अन्य केही तद्‍भव शब्दहरू

प्रस्तुत लेखमा दिइएका जानकारी तद्‍भव शब्दहरूको चिनारीका लागि पर्याप्त नहोलान् तर धेरै हदसम्म सहयोग मिल्ने आशा गर्न सकिन्छ।