तपाईलाई थाहा छ चार वर्षअघि स्थानीय निर्वाचनको सरगर्मी उत्कर्षमा हुँदा म इनरुवामा बाक्लिएँको थिएँ । त्यो बेला मेरो उपस्थिति इनरुवामा आधाभन्दा बढीका लागि खुसीको कारक बनेको थियो भने बाँकीका लागि टाउको दुखाइको विषय ।
त्यो बेला धेरै तितामिठा अनुभवहरू सँगालिए । त्यसमध्ये एउटा प्रकरण हो– मौन अवधि र घोषणा–पत्र प्रकरण ।
नेपाली काङ्ग्रेसका तर्फबाट इनरुवा नगरको घोषणापत्र लेखक मैले मौन अवधिमा प्रतिद्वन्द्वी पार्टीको घोषणा–पत्र मनोयोगपूर्वक पढेँ । पढिसकेपछि शीर्षक लेखेँ– मौन अवधिमा घोषणा–पत्रको प्रुफ रिडिङ । बाँकी तर्कको विवरण यस्तो छ–
मौन अवधि सुरु भएको छ । अब हामी नबोलौँ । संसारभरिकै चलन हो मौन अवधिमा नबोल्ने । अब बोल्न पाइँदैन । केही घोषणा गर्न पाइँदैन । प्रचार गर्न पाइँदैन । जति बोल्नु थियो, बोली सकियो । जति प्रचार हुनुथियो, भइसक्यो । जति घोषणा गर्नुथियो, गरिसकियो । त्यसो भए अब असार १४ गते स्थानीय तहको दोस्रो चरणको निर्वाचनको मतपत्रमा छाप लगाउन स्वस्तिक चिन्ह उचाल्नुअघि हामी के गर्ने त ?
अब हामी घोषणा–पत्र पढ्ने ।
घोषणा–पत्र पढेर पनि कसैले भोट हाल्छ र ! भनेको सुनेको छु । सायद हाम्रो सेरोफेरोमा शब्द–शब्दको अर्थ लगाएर पढ्न जान्ने मान्छे कम छन् वा पढ्न चाहने मान्छे कम छन् । त्यसैले घोषणा–पत्रहरू पढ्नका लागि होइन, ‘गर्न’का लागि हो भन्ने चलन सुरु भएको होला । तर अब हाम्रो पुस्ताले त्यो क्रम भङ्ग गर्नुपर्छ । किनभने तपाई सचेत मतदाता हो र घोषणा–पत्र तपाईले पढ्नुहोला भनेर नै बनाइएको हो ।
फेरि, चुनाव जसरी पनि जित्नु पर्नेछ, अहिले घोषणा गर्दिराखुँ, पछि देखा जाला भन्ने चलन पनि छ । यसो भन्नु चाहिँ आम मतदाता नागरिकको अपमान गरेको हो । मैले चुनाव जितिसकेपछि कम्तीमा पाँच वर्षसम्म तिमीहरू केही गर्न सक्तैनौ भनेको हो । तर अहँ ! अब हामीले कुनै पनि पार्टी, नेता तथा कार्यकर्ताले गर्छु भनेको कुरा गरेनन् भने आम मतदाता चुप लागेर बस्नु हुँदैन । यसमा एकातिर हामीले आगामी दिनका मतपत्रमा ‘नो भोटिङ’ को व्यवस्था गर्न र चुनावपछि पनि ‘राइट टु रिकल’ व्यवस्थाका लागि अभियान चलाउनु पर्छ ।
तपाईले यदि गीता पढ्नु भएको छ र त्यसका सन्दर्भहरू उल्लेख गर्दै आलोचना गर्नुभयो भने त्यो स्वस्थ आलोचना हुनेछ । धर्म, संस्कृति र सभ्य समाजको विकासमा मद्दत पुग्नेछ । कुरान, त्रिपिटक, बाइबल आदिका हकमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ । तपाईले घोषणा–पत्र पढ्नुभयो भने धेरै कुरा थाहा हुन्छ ।
कवि पर्सिविस शेलीका अनुसार हामी जति अध्ययन गर्दै जान्छौँ, त्यति आफ्नो अज्ञानताको ज्ञान हुँदै जान्छ । कसैले माने पनि नमाने पनि हामीमा अज्ञानताको मात्रा निकै छ । तर अज्ञानता हाम्रा लागि अपेक्षित कुरा होइन । हामी अज्ञानी भइरहन पाउँदैनौँ ।
कुनै राजनीतिक पार्टीको घोषणा–पत्र पढ्दै गर्दा हामीले ध्यान दिनुपर्ने कुरामात्र कति हो भने घोषणा गर्नेे वा यस्तो घोषणा गर्नुपर्छ भनेर सिकाउने व्यक्ति स्वयम् घोषणा गरेका कुरामा कति गम्भीर छ ? कति बुझेको छ ? अनि त्यहाँ लेखिएका बुँदामध्ये कुनचाहिँले तपाईको मन छोयो ? योचाहिँ गर्न सकिन्छ र गर्नुपर्छ, यो काम गर्ने हो भने त म पनि सघाउँछु जस्तो लाग्छ ?
जस्तो कि हामी आफ्नो गाउँ वा नगरको वातावरणमा सुधार गर्छौँ, पर्यटन प्रवर्धन गर्छौँ, कृषि–उद्यमको विकास गर्छौँ, घर–करेसामै व्यापार–व्यवसायको नयाँ सम्भावनाको खोजी गछौैँ भनेर सोलोडोलो एकै वाक्यमा भन्नु वा लेख्नुको साटो हामी आफ्नो गाउँ वा नगरको सबै विद्यालयका चौरको चारैतिर त्यो विद्यालयको माथिल्लो कक्षाका विद्यार्थीहरूलाई परियोजना कार्यका रूपमा सुपारीको बिरुवा रोप्न तथा हुर्काउन लगाउँछौँ भनेर लेखिएको व्यावहारिक हुन्छ ।
त्यस्तै, अलि हात–खुट्टा चलाउनसक्ने जेष्ठ नागरिकलाई केही काम नगरी मासिक भत्ता दिन्छु भन्नु चाहिँ उनीहरूले त्यत्रो वर्ष काम र अध्ययन गरेर प्राप्त गरेको अनुभव र व्यक्तित्वको अपमान गरेको हो जस्तो लाग्छ मलाई । बरु त्यसको सट्टामा गाउँ वा नगरका सबै क्षेत्रका सेवानिवृत्त कर्मचारीहरूको तथ्याङ्क सङ्कलन गरी उनीहरूले काम छोड्नु पर्दाका बखतको तलब–स्केल नघट्ने गरी उनीहरूले पाउने पेन्सन रकममा रकम थपेर तत्–तत् क्षेत्रसँग सम्बन्धित जस्तै सेना प्रहरी हुन् भने बारुणयन्त्र, अस्पताल सुरक्षाकर्मी, शिक्षक हुन् भने विद्यालय वा स्रोतकेन्द्र सहयोगी, प्राविधिक हुन् भने खेत, गोठ, वन, बाली अनुगमनकर्ता आदिका रूपमा थप सेवामा फर्काएर उनीहरू अनुत्पादक क्षेत्रमा जाने सम्भावना घटाउनु पर्छ । अर्थात् उनीहरूको चित्त बुझाएर उनीहरूले भयो अब आजदेखि चाहिँ साच्ँिचकै विश्राम लिन चाहन्छु भनेको दिनसम्म सक्रिय बनाउने, उनीहरूको क्षमताको दोहन गर्नेस्तरको योजना कसको छ ? त्यो एउटा सचेत नागरिकको सरोकारको विषय हो ।
इनरुवाको सन्दर्भमा मैले नै हो, नगर काङ्ग्रेसको घोषणा–पत्र ‘ड्राफ्ट’ गरेको । त्यसका बारेमा थाहा हुने भइहाल्यो । एमालेको नगर घोषणा–पत्र पनि पढेँ । सङ्घीय समाजवादी फोरमको वडा नम्बर एकको एउटा पर्चा हात प¥यो । त्यो पनि पढेँ । बाँकी अरूको खोज्दै छु । हात प¥यो भने पढ्ने नै छु । मौन अवधिमा इनरुवा एमालेको घोषणा–पत्र पढ्ने क्रममा सुरु कभर पेजमै मन खिस्रिक्क भइहाल्यो । त्यसमा बहुदलीय र स्थानीय दुवै शब्दमा ईकार ह्रस्व लेखिएको छ, दीर्घ लेख्नुपथ्र्यो ।
फस्ट इम्प्रेसन इज लास्ट इम्प्रेसन । तर भित्र केही राम्रा, केही व्यावहारिक योजना, सोचाइहरू पनि छन्, जुन मलाई मन प¥यो, जुन काम भोलिका दिनमा इनरुवाले गर्नैपर्छ । जस्तै, सुकुम्बासी समस्या समाधानका लागि एकीकृत नमुना बस्ती निर्माण । विद्युतीय प्रणालीबाट घर नम्बर राख्ने । उद्योग वाणिज्य सङ्घको सहकार्यमा बजार व्यवस्थापन, कर निर्धारण र कर सङ्कलन । एक वडा, एक उत्पादन अभियान ।
कभरमा एउटा अर्को चित्त नबुझने कुरो पनि छ । सूर्यको घेराभित्र मदन भण्डारी, जीवराज आश्रित र मनमोहन अधिकारीको मुहार राखिएको छ । यो के गरेको ? भण्डारी, आश्रित र अधिकारीको यस्तो देवत्वकरण किन ? हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, इसाइ आदि जुनसुकै धर्ममा ईश्वरलाई आफूभित्रको उज्यालोका रूपमा बुझिएको छ । र, त्यसको प्रतीकस्वरूप सूर्य–किरणलाई ईश्वरको प्रतिमूर्तिका पछाडि देखाउने हाम्रो धार्मिक, सामाजिक–सांस्कृतिक मान्यता छ । कसैले त्यो आस्थालाई टेकेर यस्तो ‘कार्टुन’ बनाउने किन ? यो त उही एकपटक रेखा थापाले रामनामी च्यातेर फोटो–सेसन गरेको स्तरको हर्कत जस्तो लाग्यो मलाई ।
अब घोषणा–पत्रको पेज नम्बर एकमा जाऊँ । प्रुफ मिस्टेकका कुरा म गर्दिनँ, त्यसमा कम्तीमा ३५ ठाउँ र अन्तिममा २२ ठाउँमा शब्दहरूको हिज्जे गल्ती छ । बीचका शब्दहरूको के चर्चा गर्नु ?
यसबेला म त्यसको भाषामा होइन, भावार्थमा गम्भीर बनेको छु । भाषाकै कुरा गर्ने हो भने पनि आधारभूत ह्रस्व–दीर्घ, विभक्ति र नामयोगी शब्द मूल शब्दसँग जोड्नुपर्छ भन्ने कुरा सबै नेपालीलाई थाहा हुनुपर्छ भन्छु म । तर त्यतातिर नलागौँ । कुरा गरौँ नियतको !
कुनै पार्टीले घोषणा–पत्र किन निकाल्छ ? अरू विचार समूहकाहरूलाई गाली गर्न कि मेरा योजनाहरू यो–यो छन् भन्न ? एमालेको घोषणा–पत्रको एक नम्बर पानामै ‘असक्षम तथा नालायक जनप्रतिनिधिले सञ्चालन गरेको स्थानीय निकाय’ भनिएको छ । पहिलो कुरा त ‘असक्षम’ भन्ने शब्दै हुँदैन, अक्षममात्र हुन्छ । दोस्रो कुरा, के भनेको यो ? कसलाई भनेको यो ? के हिजोका दिनमा इनरुवा नगरपालिकासँग साइनो जोडिएका जो–जति एमालेको लेबल लागेकाहरू थिए, तीचाहिँ दूधले नुहाएका र अरू बाँकी नालायक थिए ? सबै तह–तप्काको भावनाको सम्मान गर्छु भन्ने पार्टीले यस्ता गाली–गलौजका शब्दहरूलाई फोर–जी पुस्ताका लागि दस्तावेजीकरण गर्न सुहाउँछ ?
ल, यसलाई पनि छोडौँ । अब अर्को पदावली हेरौँ । तीन नम्बर पेजमा ‘इनरुवा नगरपालिकामा विगतमा नेपाली काङ्ग्रेसले के–के ग¥यो ? भनेर आधार पेस गर्न सक्ने र बताउन सक्ने हैसियत नभएकाले’ भन्ने वाक्यांश लेखिएको छ । योचाहिँ आफ्नो आङको भैँसी नदेख्ने, अरूको आङको जुम्रा टिप्दै हिँड्ने, भने जस्तो भो । जसले गरे पनि यस्तो कुरा गलत लाग्छ मलाई ।
त्यसो नगरौँ साथी हो ! हामीले अरूका आलोचना–प्रत्यालोचना धेरै गरिसक्यौँ । अब आफूलाई परिवर्तन गरौँ । एकातिर हामी इनरुवामा फोर–जिको कुरा गर्ने र अर्कोतिर हामी गाँड कोराकोर गर्ने ? यो सुहाउँदैन । सबै मिलेर काम गरौँ । राम्रा कामको प्रशंसा गरौँ । सुधारका केही अवसर छन् भने स्वस्थ शब्दहरूले आँैल्याऔँ ।
यो प्रसङ्गलाई पनि यतिमै छोडौँ ।
बुँदा नम्बर छ मा हरेक वडाको ढललाई नजिकको खोलामा मिसाउने कुरा गरिएको छ । यो योजनाले चाहिँ घडी उल्टो घुमाउन चाहेको प्रतीत हुन्छ । हामीलाई हाम्रा खोलाहरूमा ढल मिसाउने होइन, सफा गर्ने योजना भएका जनप्रतिनिधि चाहिएको छ ।
सात नम्बर बुँदामा पाँच वर्षभित्र चक्रपथ निर्माण सम्पन्न गर्ने कुरा गरिएको छ । १० वर्षमा एउटा महानन्द वाटिकाको निर्माण सम्पन्न गर्न नसक्ने स्रोत–साधन भएको ठाउँमा पाँच वर्षभित्र चक्रपथ निर्माण सम्पन्न गर्न सकिन्छ भन्ने तपाई पत्याउनुहोला, मलाईचाहिँ विश्वास लागेन । पाँच वर्षमा सर्भे र जग्गा प्राप्ति तथा दुई–चार किलोमिटर ट्रयाकसम्म खोल्न सकिएला । हामीलाई राम्रैसँग थाहा छ, विराटनगर र इटहरी चक्रपथको कार्य–प्रगति दर कस्तो छ !
खासमा यो लेखको प्रेरक–तत्व हाम्रो समाजको, हाम्रा साथीहरूको सोचको विश्लेषण गर्नु हो । अनि यो लेख लेख्न बाध्य गराउने खास सन्दर्भ चाहिँ ५१ र ७५ नम्बर बुँदा हुन्, जहाँ नगरका सबै सामुदायिक विद्यालयलाई अङ्ग्रेजी माध्यममा रूपान्तर गर्ने कुरा गरिएको छ ।
एकातिर सबै भाषाभाषी, संस्कृतिको संरक्षण–संवर्धनको कुरा गर्ने र अर्कोतिर नेपाली भाषाको विद्यालय बन्द गर्ने ? यो कस्तो योजना हो ? त्यसको साटो नगरमा मगर, झाँगड, मिथिला, थारु, उर्दूलगायत भाषाको विद्यालय खोल्छु भन्नुपर्ने हो । कृपया कसैले पनि भाषा, धर्म, संस्कृति आदिका सवालमा खेलवाड गर्ने कुरा नगरोस् ।
ख्याल–ख्यालमा छँदा–खाँदाको संस्कृत हटाएर आज जुन नैतिक सङ्कटको भार हामीलाई थोपरिएको छ, त्यसमा नेपाली भाषा विस्थापन गरेर हुने क्षतिको बोझ खप्टेको हामी खेप्न सक्तैनौँ ।
हामी सरकारी विद्यालयको गुणस्तर उकास्ने कुरा गरौँ । सुविधा–सम्पन्न बनाउने कुरा गरौँ । तर नेपाली भाषा विस्थापनको कुरा नगरौँ । बङ्गाली भाषाको सन्दर्भसँग जोडिएर नेपालीभाषीहरू जसरी आन्दोलित भएका छन्, गोर्खाल्यान्डतिर त्यही प्रकारको आन्दोलन हामीलाई इनरुवामा चाहिएको छैन ।
…
यसलाई जीवित राख्नकोलागि तपाइँको
आर्थिक सहयोग महत्वपूर्ण हुन्छ ।