सुदूर पहाडी दुर्गम गाउँको साँझ ढल्किंदै थियो । सुनौलो किरणहरू डाँडाकाँडालाई चुम्दै बिस्तारै हराइरहेका थिए । त्यही बेला उनी (भण्डारी) पुरानो झोला काँधमा झुन्ड्याएर क्याम्पसको उकालो बाटोमा पाइला टेक्दै थिए । हावाको हिलोरले उनको सेतो कर्टीको कुना हल्लाइरहेको थियो, तर मनमा अनगिन्ती लहरहरू उम्लिरहेका थिए । गाडोले घेरेको बाटोले उनलाई बाल्यकालसम्म पुर्‍याउँदै थियो, जहाँ बुवाको कठोर परिश्रम र आमाको मौन स्नेहले उनको जीवनको आधारशिला राखिएको थियो ।

मध्यम वर्गीय परिवेशमा जन्मिएर हुर्केका उनी बाल्यकाल देखिनै श्रम र संघर्षसँग नजिक थिए । बुवाका उस्तै चट्टानी अनुहार र छोरोलाई सधैं सचेत गराउने ती वचन ‘पनीर परिश्रमको स्वाद गाढा हुन्छ’ भन्दै उनको कान समाएका थिए । आमाले कहिल्यै बोलीले अनुशासन थोपरेनन्, तर उनको आँखा र संवेदनले मुटुको भाव बोकेर सिकायो—धैर्यता र विनम्रताको मूल्य । माटोको घरमा सँगै बसेर दाल-भात खाँदा, उनी त्यो सादगीमा सुख पाए; र बिहानै खेतमा उब्जेका शूद्र घाँस तानेर घरसम्म लैजाँदा, श्रमको महिमा चुम्बन गरे । त्यो आधारभूत शिक्षा नै उनको आत्मामा गहिरो अंकित भयो—शिक्षा केवल पुस्तक मात्र होइन, कर्म र चरित्रको मिलन क्षेत्र हो ।

धेरै वर्षपछि, उनी एसएलसी उत्तीर्ण गरी शहरतिर सर्न पाए । त्यहाँको पुस्तकालय, सडक र पुरानो क्याम्पसले उनलाई नयाँ दुनियाँको ढोकामा प्रवेश गरायो । ‘शिक्षा भूखो पेट भर्न सक्दैन’ भन्ने गाउँलेको भयले उनलाई झस्काए पनि, उनको भित्री आवाजले भनिरह्यो, ‘ज्ञानको प्यासले जीवन पस्कन्छ ।‘

दुई वर्षसम्म उनले रातदिन पढे, सानो कोठामा घाँसको गन्ध मिसेको पुरानो ओछ्यानमा बसेर, र अन्ततः अंग्रेजी शिक्षणमा स्नातकोत्तर गरे । त्यो खुशीलाई उनले जीवनको ठूलो विजय ठाने ।

उनले पहिलो दिन क्याम्पसको पुरानो भवनमा पाइला राख्दा, हृदयमा अनौठो कम्पन महसूस गरे । कोठाको कालो सेतो पट्टाबाट बोर्डसम्मको दूरीमा उनले आफ्नै प्रतिबिम्ब देखे—आँखा झिम्किँदै, मन धड्किँदै । विद्यार्थीहरूको उत्सुकपन र डरको मिश्रित भावले उनलाई चर्पटी भर्‍यो । उनले श्वास लिए, र न्यून स्वरमा भने, ‘गुड् मर्निङ्,’ तर त्यो वाक्य उनको लागि केवल अभिवादन थिएन, त्यो उनको सपनाको उद्घोषणा थियो ।

साधारण व्याकरण र शब्दार्थ पढाउनै सीमित नभई उनले कक्षालाई जीवन्त बनाउन संघर्ष गरे । उनले विवेचना र संवादका माध्यमबाट विद्यार्थीहरूलाई सक्रिय बनाए – समूहगत आलोचना, अभिनयात्मक अभ्यास, कविता पाठ, र संवादात्मक खेलकूद ।

एक दिन एकजना विद्यार्थीले अंग्रेजीमा एउटा छोटो कविता लेखेर अगाडि घोषित गर्न खोज्दा डरले मुख झुकाएको देखे । उनले मुस्कुराए र कोमलतापूर्वक बोले, “तिम्रो विचार सुन्न पाउँदा मलाई गर्व छ, कविता पढ हल्का स्वरमा, गल्तीले डराउनु पर्दैन ।” त्यो क्षण त्यो विद्यार्थीको अनुहारमा आत्मविश्वासको प्रकाश झल्कियो, र त्यसै प्रकाशले कक्षालाई नौलो उत्साहले भर्‍यो ।

उनको पठनशैलीले विद्यार्थीलाई अंग्रेजीलाई केवल भाषा नभई अनुभूति र भावानुभूतिको माध्यम ठानेर हृदयले आत्मसात् गर्न प्रेरित गर्यो । कतिले कौतूहलले प्रश्न सोधे, कतिले मुस्कुराउँदै प्रतिक्रिया दिए । शिक्षण केवल पाठ्यपुस्तकको पाना नभई जीवित संवाद जस्तो हुनुपर्छ भन्ने उनको दृष्टि विद्यार्थीका अनुहारमा प्रतिबिम्बित हुन थाल्यो ।

तर शिक्षा–क्रान्तिको त्यो सुनौलो किरण हेर्दै राजनीतिसँग टकरायो । क्याम्पसमा सत्ता र दलहरूको गहिरो सञ्जाल थियो, जहाँ केही शक्तिशालीहरूले आफ्नो पहुँच बढाउन शिक्षालयलाई प्रयोगमा लिंदा, योग्यताको सट्टा दल–सिफारिसले निर्णय निर्धारण हुन थाल्यो । उनी शान्त थिए, तर घुमक्कड राजनीतिक चालले उनलाई पीडायुक्त पार्दै थियो ।

एक दिन, एक पत्रिकामा प्रकाशित भयो, “नयाँ असिस्टेन्ट प्रोफेसर भण्डारीलाई दल नजिक नभएको भन्दै क्याम्पसबाट पाउनुपर्ने विभिन्न अवसर र जिम्मेवारीबाट वञ्चित ।” त्यो समाचारले विद्यार्थीहरूको टोलीलाई झस्कायो ।

त्यस्तै एकदिन सन्दीप नामका एक मेधावी विद्यार्थीले छात्रवृत्ति नपाउँदा भावुक हुँदै भन्यो, “सर, मैले आफ्नो रगत पसिना हालेर अंक ल्याएँ, तर दलहरूसँग नजिक नभएकोले म अवसरबाट वञ्चित गराइयो ।” सन्दीपको त्यो पीडाले भण्डारीको हृदयलाई पनि पोल्यो ।

भोलिपल्ट, उनी बिहानै क्याम्पसको प्रशासनिक कक्षमा डटिए । कागजात र तथ्यसहित उनले प्रश्न उठाए, “कसरी शिक्षा दलको खेल बन्न पुग्यो ? के कुनै प्रतिभा दलभित्र अड्किन्छ ?” उनको स्वर ठोस, आँखामा अग्नि जस्तै चम्किलो थियो । प्रशासनिक टोली चूप लाग्यो । उनी थपे, “हामी यदि शिक्षा र राजनीति अलग गर्न सक्दैनौं भने, यो देश कहिल्यै विकास हुन सक्दैन ।”

त्यो बहसमा प्रशासन लज्जित बन्यो, र ‘छात्रवृत्ति पुनरावलोकन’ गर्ने निर्णय सुनियो । केही दिनपछि सन्दीपले छात्रवृत्ति पाएर फाट्ट फुक्का नमूना उभिएर चिच्यायो, “धन्यवाद, सर !”

उनले मुस्कुराउँदै मात्र जवाफ दिए, “यो जीत त तिम्रो हो, दलको होइन ।”

त्यो घटना क्याम्पसमा नयाँ वातावरणको सङ्केत बन्यो । दल–हस्तक्षेप विरुद्ध विद्यार्थी र शिक्षक समुदाय एक जुट हुन थाले । मूल्याङ्कन प्रक्रियामा पारदर्शिता, विद्यार्थी प्रतिनिधित्व र खुला छलफलबारे निर्णय भएको थियो । शिक्षा क्षेत्र र राजनीतिक सिमानाबीच एउटा सुरक्षा पर्खाल खडा भएको अनुभूति भयो ।

तर उनलाई गाउँसँगको कर्तव्य पनि सम्झना थियो । बुबाआमाले सिकाएका मूल्य र आमाको ममताले उनलाई आत्मसात् गराएको सेवा भावको पछि लागेर उनले गाउँमा साक्षरता शिविर सञ्चालन गरे । महिलालाई आधारभूत लेख्न–पढ्न सिकाउन थाले, साना व्यावसायिक तालिम सञ्चालन गरे, र युवा वर्गलाई स्वावलम्बी बन्न उत्प्रेरित गरे ।

“शिक्षा केवल कक्षाकोठामा सीमित छैन,” उनी भन्थे, “यो समाजको हरेक कुनामा पुग्नुपर्छ ।”

ती तालिममा गाउँका महिलाहरूको अनुहारमा सन्तोष र आत्मविश्वास झल्कियो । एकजना नेत्रहीन महिलाले लेख्न सिकेपछि आफूले पहिलो पटक आफ्नो नाम लेखिन् – “मुक्ता !” उनले त्यो पाना छोएर आँसु झारेकी थिइन् । त्यही क्षण भण्डारीले महसूस गरे—शिक्षाले केवल विद्यार्जन गर्दैन, जीवनलाई आत्मनिर्भर बनाउँछ ।

विवाहपछि भण्डारीको जीवन थप रंगीन भयो । पत्नीको समझदारी र मिठासले उनका दिन–रात उजागर भए । छोरा र छोरीको निर्दोष हाँसो कोठामा गुञ्जँदै उनलाई निरन्तर विकसित हुन उक्सायो । घरमा स–साना कुराले खुशी मिल्थ्यो—एक झुलुक्क हाँसो, स्कूलबाट ल्याएको चित्र, वा बिहानै उठेर नास्ता पकाउँदा पत्नीले मुस्कुराएर दिएको माया । ती साधारण क्षणहरूले उनको अस्तित्वलाई पुनः बलियो पार्‍यो ।

घर फर्किंदासम्म उनी पेशागत जिम्मेवारी सकेरै आउने गर्थे । छोरा–छोरीले ल्याएको गृहकार्य जाँच्न थाल्थे, र पत्नीको गीत सुनिरहन्थे । परिवारले उनलाई शिक्षा केवल पेशा नभई जीवनको सम्पूर्ण दृष्टिकोण हो भन्नेमा दृढ तुल्यायो ।

तर राजनीति फेरि घात लगाउन थाल्यो । चुनौतीहरू अवसान भएनन् । गाउँ क्षेत्रमा स्थानीय निर्वाचन आउँदा पुनः शिक्षामा दलहरूको हस्तक्षेप सक्रिय भयो । गाउँको विद्यालयमा किताबको आपूर्ति दुर्लभ भयो, रणमा उठेका गुनासोले विद्यालय हलचल गर्न छोड्यो । उनी फेरि मोर्चामा उत्रिए—गाउँठाउँमा बैठक आयोजना गरे, दलका नेताहरूसँग सिंहावलोकन गरे, र सच्चा शिक्षाको महत्त्व रोमाञ्चक भाषामा उद्घाटित गरे ।

त्यसपछि पहिलो पटक गाउँलेहरूले स्वयं चिन्तन गरे, “शिक्षा दलको प्यालो होइन, हाम्रो भविष्यको आधार हो ।” स्थानीय नेतृत्व र शिक्षक मण्डलीले हस्ताक्षरित एक प्रतिबद्धता पत्रमा सबैले औंला लेखे—शैक्षिक स्वतन्त्रता र पारदर्शिताको पाठशाला ! त्यो सामूहिक कदमले गाउँ विद्यालयमा पुनः उज्यालो भर्न थाल्यो ।

कतिपयले उनलाई साधारण शिक्षक भन्थे, तर गाउँ–शहरका धेरै अनुहारमा उनको रूप एक योद्धा झैँ झल्किन थाल्यो । विद्यार्थीहरू राष्ट्रिय परीक्षामा सफल भए, गाउँलेहरू आत्मनिर्भर भए, र शिक्षा–राष्ट्रियता बीचको दूरी घट्दै गयो । उनका पथप्रदर्शक बुवाआमा, पत्नी–सन्तान, र विद्यार्थीहरूको माया–समर्थनले उनलाई अझ सबल तुल्यायो ।

आज पनि बिहानै उठेर उनी क्याम्पस र गाउँको बाटो हिँड्छन् । बोझिलो झोला उस्तै छ, तर मनमा असङ्ख्य अनुभूति र ऊर्जा भरिएको छ । उनी भन्छन्, “शिक्षा राजनीतिक दबाबले सीमित हुँदैन, तर शिक्षाले नै राजनीति शुद्ध गर्न सक्छ ।” उनको यो विश्वासले सिर्जना गरेको उज्यालो संसारमा अँध्यारोको कुनै स्थान बाँकी छैन ।

यो कथा कुनै उपन्यासको प्रतिकृति होइन, यो यथार्थमा भोगेको जीवनको आत्मकथा हो—शिक्षाको माध्यमबाट सम्मान र समानताको विजय, राजनीति र मूल्यबीचको द्वन्द्व, र सच्चा सेवा भावले सिर्जना गरेको उज्यालो यात्रा । मिस्टर भण्डारीको कथा बिस्तारै अविरल झरना झैँ बगेर अनेक अनुहारमा अँगालो फेर्दै, हामी सबैको हृदयमा सन्देश बोकेको छ, “जब शिक्षा निष्पक्ष र पवित्र हुन्छ, तब मात्र राष्ट्र उज्यालो हुन्छ ।”

उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस