“म एउटा महाभारत लेख्दै छु । के तिमी त्यसमा पात्र हुन्छौ ?”

उसले कोठामा पस्ने बित्तिकै मलाई प्रश्न गर्यो ।

म चुरोट तानिरहेको थिएँ ।

फेरि उसले भन्यो- “भन तिमी कुन पात्र हुने ?”

पात्र चयन तिम्रो हो । संवाद म लेखिदिन्छु । मलाई उसको प्रश्न नै कविता पढेझैँ लाग्यो ।

चुरोट निभाउँदै मैले दोहोर्याएँ, “म एउटा महाभारत लेख्दै छु, के तिमी त्यसमा पात्र हुन्छौ ? भन तिमी कुन पात्र हुने ? पात्र चयन तिम्रो हो, संवाद म लेखिदिन्छु  ।”

त्यसपछि मैले उसको अनुहारतिर हेरेँ । ऊ एकछिन मस्तसँग हाँस्यो र भन्यो, “तिमी कवि हौ भन्ने त थाहा थियो, तर यसरी मेरो प्रश्नमा हठात् कविता बन्ला भन्ने मैले सोचेको थिइन । तर मैले ख्याल गरेको होइन नि । यस पटकको नाटक महोत्सवका लागि नाटक लेख्ने तरखरमा छु । महाभारत मेरो विषय हो । ल, भन तिमी कुन पात्र हुने ? भीष्म, धृतराष्ट्र, विदुर, कृष्ण…।”

“भयो धेरै नामहरू नलेऊ ।” मैले उसलाई बिचमै रोकेँ ।

“मलाई सोच्न त देऊ । आफूलाई सुहाउने पात्र बारेमा सोच्नु पर्यो नि ! त्यसै जे पनि भएर खेल्ने…।

“तिमीजस्तो माझिएको कलाकारले आफ्नो भूमिका त रोज्नै पर्यो नि ! म तिमीलाई एक दिनको समय दिन्छु ।” उसले औला ठडाउँदै भन्यो ।

-“भोलि कति बजेतिर आउँछौ ?” मैले सोधेँ ।

ऊ हावा जस्तै अप्रत्याशित कोठामा पस्ने गर्दथ्यो र मलाई प्रत्येक पटक एउटा समस्या दिएर जान्थ्यो । तर मेरो प्रतिभाको कदर गर्न ऊ जान्दथ्यो । एउटा सफल निर्देशक हुनाले ऊ कलाकारहरूको मित्र थियो । मौन बसिरहने कलाकारहरूका लागि ऊ एउटा कोलाहल थियो । त्यसैले ऊ आउँदा र जाँदा पानीको तरङ्ग झैँ म आफूभित्र मन वीणाका तारहरू झनन बजेको अनुभव गर्थेँ । उसको यस्तो विशेषता थियो । ऊ भित्तामा झुन्ड्याइएको क्यालेन्डर हेरिरहेको थियो ।

-“तिमी भोलि कति बजे आउने ?” मैले फेरि प्रश्न गरेँ ।

यस पटक ऊ मतिर फर्कियो र हाँस्दै भन्यो:

-“म भोलि ठिक चार बजे आउँछु । तिमी कुन पात्र हुने सोची राख्नु । अहिले म हिँडे ।” ऊ फेरि हावा जस्तै हुर्रिएर बाहिर निस्कियो । कति व्यस्त मानिस । सधैँ केही खोज र अनुसन्धानमा हिँडेको यात्रु जस्तै । उसको पदचापबाट नै मलाई यो पनि एक क्षणका लागि अनुभूति भयो ।

म सोफामा अझ सजिलोसित अडेस लगाएर बसेँ । पात्र चयनबारे सोच्न थालेँ । महाभारतका एक एक चरित्रहरू… । भीष्म पितामहको भव्यरूप मेरो आँखाअगाडि आयो । कस्तो तेजस्वी अनुहार संस्कृतिको प्रतीक भीष्म पितामह । एक क्षण मलाई लाग्यो त्यो पात्र नै सर्वश्रेष्ठ पात्र  हो, महाभारतको ।

तर…तर के त ?

भीष्म त एउटा विवश पात्र हो महाभारतको । सधैँ लुकिछिपी पाण्डवहरूलाई माया गरिरहनु, उनीहरूका पक्षमा युद्ध गर्न नसक्नु, द्रौपदीको चीरहरण पनि टुलुटुलु हेरेर बसिरहनु । आधुनिक अभिभावक यस्ता हुन्छन् र ?

कस्तो बाध्यता भीष्मको ?

भीष्म कतै पलायनवादी त होइन ? म एक्कासि सशङ्कित भएँ ।

मलाई भीष्म अत्यन्त निरीह, विवश र आफ्नै मनोग्रन्थीले जेलिएको पात्र लाग्यो । भीष्म आधुनिक पुरुष हुँदै होइन । परम्परावादी सङ्कोची, पत्रैपत्रले जेलिएको पात्रको अभिनय म गर्न सकुँला र ?

म सोफाबाट उठेर झ्याल नजिकको कुर्सीमा बसेँ । झ्यालबाट बाहिर सडकमा मानिसहरूको आवत जावत भइरहेको थियो ।

शायद म जस्तै पात्रहरू, महाभारतका चरित्रहरू सडकमा हिँडिरहेका थिए ।

हुन सक्छ अशक्त र निरीह, क्लान्त भीष्मलाई सोफामा छाडेर म ऊबाट तटस्थ, टाढा हुन खोजिरहेको थिएँ ।

तर म निश्चय पनि कुनै पात्र, महाभारतको चरित्र चयन गरिरहेको थिएँ ।

धृतराष्ट्र ! हो, धृतराष्ट्र त अत्यन्त आधुनिक पात्र हो, भीष्मभन्दा भिन्न । महत्त्वाकाङ्क्षी धृतराष्ट्र । ऊ अन्धो भयो त के भयो ? उसको अन्तर्दृष्टि भने आधुनिक पदासीन शासकभन्दा कम छ र ? धृतराष्ट्रले बुझेको छ उत्तराधिकारी र राजनीति दुई भिन्न शब्द होइनन् बरु पर्यायवाची हुन् । धृतराष्ट्र आधुनिक राजनीतिज्ञ हो ।

मलाई धृतराष्ट्र अत्यन्त सामयिक पात्र लाग्यो ।

धृतराष्ट्रको उत्तराधिकारी चयनले विश्वका ठुला ठुला राजनीतिज्ञहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न खोजेको छ । धृतराष्ट्रको व्यवहारिक पक्ष मलाई मन पर्यो ।

ऊ संवेदनशील छैन ।

ऊ कत्ति पनि डगमगिएको छैन ।

ऊ आदिदेखि अन्त्यसम्म उत्तराधिकारी चयनमा दुढ ट ।

यति हुँदाहुँदै पनि धृतराष्ट्रको मनोरथ पूरा हुँदैन ।

बिचरा धृतराष्ट्र ।

अनि दुर्योधन नि !

मौसम बेमौसममा पनि उन्मत्त भइरहने दुर्योधन ।

महत्त्वाकाङ्क्षी  दुर्योधनसँगै गाँसिएको विचार धृतराष्ट्र व्यक्तित्व ।

धृतराष्ट्र त दुर्योधनको बाबु हो ।

दर्शकहरू धृतराष्ट्रलाई गाली गर्दछन् ।

के थाहा कसैले खुलेर नाटक चलिरहेकै बेला स्टेजमा पात्र धृतराष्ट्र माथि नै ढुङ्गा प्रहार गर्ने हुन् कि ? के थाहा ? महाभारतको जड नै यही हो, दर्शक उत्तेजित पनि हुन सक्छन् ।

के थाहा ?

जे पनि हुन सक्छ । दर्शक अनियन्त्रित र नाटक न चल्न पनि सक्छ बिचरा निर्मल…।

मलाई धृतराष्ट्रको भूमिका जोखिमपूर्ण लाग्यो । म वास्तवमा दर्शक र नाटकबिचको यो जोखिम लिन चाहन्नथेँ । एउटा नाटकका लागि आफ्नो ज्यान नै गुमाउनु पर्यो भने…।

विदुरलाई बिर्सियौ ? कसैले म भित्रबाट प्रश्न गर्यो । विदुर महाभारतको एउटा महत्त्वपूर्ण पात्र हो । न्यायप्रेमी, सरल, स्पष्ट विदुर  कृष्णको पनि प्रिय विदुर । चाणक्य जस्तै विदुर ।

दर्शकहरूले पनि सहानुभूति राख्नेछन् । मेरो भूमिकाको पनि सह्राना हुन्छ ।

म विदुरको भूमिकामा बढी खुल्न सक्छु । शायद पात्र चयनको अन्तिम पात्र विदुर नै हुन् ।

तर…तर के ?

मलाई एक्कासि विदुर व्यक्तित्वबारे प्रश्न गर्न मन लाग्यो ।

किन विदुर एक पक्षीय भएर धृतराष्ट्रप्रति बढी समर्पित हुन सकेनन् ? किन ? जुन थालमा खायो त्यसैमा प्वाल पार्ने ?

विदुर जस्तै द्वैध मनस्थितिमा म संवादहरू कण्ठ गर्न सकुँला त ?

धृतराष्ट्र अगाडि आउँदा आक्रोशवश बढी उत्तेजित भएँ भने…।

पाण्डव युधिष्ठिर अगाडि आउँदा द्रवित भएँ भने…। शायद म यो सन्तुलित भूमिका गर्न सक्दिन होला ।

विदुर जस्ता संयमी हुन सकुँला ? शङ्कै छ ।

टेबुलमा रहेको चुरोट सल्काएँ र लामो सर्को तानेर विदुरलाई बिर्सन खोजेँ ।

चुरोट निभाउन खोज्दा हठात् कृष्णको मनमोहक रूप अगाडि आयो । विद्वता, कस्तो महान् चरित्र ।

बालक, वृद्ध सबैका प्रिय कृष्ण । प्रत्येक समस्याको कृष्ण ।

म एक क्षण कृष्णको भेषभूषा र साजसज्जामा सिँगारिएको कल्पनामा डुबेँ, दर्शकमध्ये कसैले फूलमाला चढाउनेछन् कसैले त दुई हात जोडेर नमस्कार पनि गर्दा हुन् ।

कोही कोही आल्मुनियमका पातला सिक्का स्टेजमा फ्याँकेर भक्तिभाव देखाउँदा हुन् । तर मेरो रूप ? कालो वर्ण त मेरो पनि छ । कद पनि सामान्य । मेरा आँखाहरू अति सामान्य छन् ।

साना, साना गडेका, उत्साहहीन आँखाहरू । तर कृष्णका आँखा भने…।

कृष्णका ठुला ठुला बोलिरहने आँखा सम्झिँदा मलाई आफ्ना आँखाहरूप्रति हीनताबोध भयो ।

म जुरुक्क उठेँ र दराज अगाडिको ठुलो ऐना अगाडि उभिएर आफ्नो मुखाकृत हेर्न थालेँ । सानो निधार, साना साना आँखाहरू ।

मलाई आफ्नो कुरूपताप्रति आफैँ वितृष्णा भएर आयो । यस्तो अनुहारले कृष्णको भूमिका खेल्ने ? कृष्णको अगाडि मैले आफूलाई ‘लिलिपुट’ अनुभव गरेँ ।

मलाई ग्लानि भएर आयो र आएर कुर्सीमा थ्याच्च बसेँ ।

म वास्तवमा पात्र चयन गर्दा गर्दै थाकिसकेको थिएँ ।

तर निर्मलले भोलिसम्म जवाफ मागेको छ ।

पात्र चयन गर्न नसक्नु मेरो पनि त लाचारी हो ।

म जस्तो अनुभवी कलाकारलाई उसले छोड्ने कुरा पनि त भएन । तर मेरो अनुभव…।

नाटकमा काम गर्दिन भन्न पनि त सुहाउँदैन ।

उसले यस्तो अप्ठ्यारो विषयवस्तु नाटकका लागि किन रोज्यो ?

उसले महाभारत संवाद लेख्ने निर्णय लिइसकेको छ ।

उसलाई हतोत्साहित गर्नु हुँदैन ।

कृष्णको भूमिका सबभन्दा प्रभावकारी छ महाभारतमा ।

उनी आदिदेखि अन्त्यसम्म व्यस्त छन् ।

भूमिका पनि लामो नै हुन्छ ।

पारिश्रमिकका लागि पनि निर्मलसँग बहस गर्ने यथेष्ट ठाउँ छ ।

पात्र त कृष्ण नै हुनु राम्रो ।

तर… र मेरो रूप ? कृष्णका जस्ता काला घुम्रिएका केश पनि छैनन्, न त मुस्कान र चम्किला आँखाहरू । मेरा यी खैरा केशहरू र निधार माथिसम्म खल्वाट भएको अनुहार । कस्तो देखिएला ? के ‘विग’ लगाउने ?

म फेरि आफ्नो रूपमा भित्रभित्रै बिरक्तिएँ ।

अहा ! कृष्णको त्यो मनमोहक रूप…।

समस्या अर्को पनि चर्को छ । मलाई संस्कृत शब्द उच्चारण गर्नसम्म आउँदैन । कृष्णले बाचेका त्यति लामा लामा संस्कृत श्लोकहरू…। त्यो अभ्यास गर्न, शुद्ध उच्चारण गर्न कम्तीमा पनि छ महिना लाग्न सक्छ । भाषाहीन कृष्ण कस्तो लाग्ला ?

म कृष्ण जस्तो असाधारण होइन ।

साधारण, सामान्य, परिश्रमी कलाकार ।

म आफ्नो लघुताभासबाट अझ दबिँदै गएँ ।

कृष्णको भूमिकामा आफूलाई तुलना गर्दा गर्दै मलाई लाग्यो कृष्णरूप एउटा सिपी हो, सेतो झलमल्ल र म त्यसभित्र कुँजिएर बसेको एउटा सानो कीट भुसुना जस्तै ।

म एकाएक दार्शनिक भएँ ।

कृष्ण, कृष्ण, कृष्ण ॥

केटाकेटी देखि नै कृष्णबारे एउटा कौतुहलता थियो । त्यो अहिले पनि उही नै छ । कत्रो दुस्साहस मेरो ? मलाई डर लागेर आयो । पात्र चयन ठिक भएन ।

कृष्णलाई सबै थाहा थियो रे । उनलाई महाभारतको सुरु र अन्त्य सबै थाहा थियो भन्छन् । उनी भूत, भविष्य वर्तमान सबैका ज्ञाता थिए रे ।

तर म…।

मलाई केही थाहा छैन ।

निर्मलको भूमिका खेले बापत कति परिश्रमिक दिने हो थाहा छैन ।

नाटक महोत्सवका लागि नाटक स्वीकृत, अस्वीकृत के हुने हो ? थाहा छैन ।

नाटक पुरस्कृत हुने हो कि होइन थाहा छैन ।

दर्शकले मेरो भूमिका रुचाउने हुन् वा होइनन् थाहा छैन ।

मलाई तत्काल केही पनि थाहा छैन ।

एक छिन आँखा चिम्लन्छु ।

दुर्योधनको भूमिका पनि कम प्रभावशाली छैन । महाभारतमा प्रतिस्पर्धाको केन्द्रबिन्दु त दुर्योधन नै हो । स्वाभिमानी, हठी दुर्योधन । शायद पुरुषत्त्वको एक मात्र प्रमाण दुर्योधन । छली कृष्णसँग टक्कर लिने दुर्योधन ।

दुर्योधनको भूमिका ‘प्रतिस्पर्धात्मक’ छ ।

मलाई यस्तै भूमिका मन पर्छ  ।

म भित्रको सम्पूर्ण कलाकारिता प्रस्फुरण हुनेछन् त्यस चरित्रमा ।

अभिमानी दुर्योधनलाई आधुनिक दर्शकले निश्चय पनि रुचाउँछन् होला ।

तर…तर के ?

दुर्योधनको भूमिकामा अस्वाभाविकता छ ।

हर क्षण क्रोधित र आक्रोशित रहनु पर्ने दुर्योधनको चरित्र ।

आफूलाई कृत्रिम बनाउन धेरै प्रयास गर्नुपर्ने ।

मलाई त त्यति गम्भीर एवं भावपूर्ण भूमिका सुहाउँदैन ।

म धेरै उग्र, रिसाउन सक्ने मानिस होइन ।

नाटक अभ्यास गर्दा गर्दै कतै सामान्य जीवनमा पनि म दुर्योधन त हुने होइन ? के थाहा मानिसको स्वभाव हो ।

हुन पनि सक्छ । के थाहा…।

म जस्तो मिलनसार साथीहरूको प्रिय साथी । दुर्योधन र म । कस्तो विरोधाभास ।

असम्भव ।

उसको भए शकुनि हुने त ?

शकुनि पनि त महाभारतको मुख्य पात्र हो ।

दुर्योधनलाई भाँड्ने र उचाल्ने शकुनि ।

धृतराष्ट्रलाई महत्त्वाकाङ्क्षी बनाउने शकुनि ।

शकुनि छुल्याहा र कुरौटेको प्रतीक हो । त्यस्ता शकुनिहरू कति छन् यो समाजमा ।

मलाई त हल्काफुल्का भूमिका मन पर्छ । के शकुनि नै हुने ।

रमेश मेरो भानिज हो । दिदीको निधन पछि विगत दुई वर्षदेखि ऊ मसँगै छ । मैले रमेशको मायालाग्दो अनुहार सम्झिएँ । मैले उसलाई माया गर्नु बाहेक अरू केही विकल्प थिएन ।

मलाई शकुनिको भूमिका उसले कसरी हेर्नेछ ?

यसरी कतै मामा भानिजको सम्बन्ध त बिग्रने हैन ?

शकुनिको कूटनीति र छलकपट ।

त्यो के का लागि गरूँ म ? रमेशका लागि ?

यो मनोवैज्ञानिक कुरो हो ।

रमेश मसँग सशङ्कित हुँदै गयो भने…।

मैले आफूलाई कातर अनुभव गरेँ ।

शकुनि त हुँदै हुँदैन । मामा भानिजको सम्बन्धमा दुर्भाग्य निम्त्याउने हो भने मात्र…।

शायद म पात्र चयन गर्दा गर्दै थाकिसकेको थिएँ ।

पात्र चयन गर्न नसक्नु पनि त मेरो लाचारी हो ।

निर्मललाई के जवाफ दिने ?

हठात् मनमा दुई लाइन कविता जस्तै गरी प्रस्फुटन भयो ।

कि हुने तिमी कर्ण जस्तो

ऋणी आजन्म दुर्योधनको

कि हुने तिमी कर्ण जस्तो

ऋणी आजन्म दुर्योधनको ।

बिचरा कर्ण । कर्ण मित्रताको नमुना हो ।

आधुनिक कर्णले मित्रका आफूलाई त्यसरी मिटाउँछन् र ? असम्भव !

दुर्योधनका लागि आफ्ना सारा जीवन बन्धकी राखेर सन्तुष्ट हुने कर्ण ।

के म दास प्रवृत्ति कर्णको भूमिका गर्न सकुँला त ?

विवश व्याकुल कर्ण ।

दर्शकहरूको दयाको पात्र कर्ण । मलाई सुहाउँदैन । पटक्कै सुहाउँदैन । पात्र चयन गर्न नसक्नु पनि त मेरो लाचारी हो । आजको दिन त्यसै बित्ने भयो ।

५ बजिसकेछ ।

अब बत्ती आउँदैन । क्रमशः अँध्यारो बढ्दै जानेछ ।

अँध्यारो कोठामा म निश्चिन्त भएर सुत्न सक्छु । कोही आउने छैन ।

म सोफामा पल्टिन्छु ।

सात बजेसम्म बत्ती आउँदैन । कोही उठाउन पनि आउँदैन ।

आँखा खुल्दा कोठामा अँध्यारो नै हुन्छ ।

बाहिर हावा चलिरहेको जस्तो छ । फागुन महिनाको आँधी बेरी हुर्रिएर निर्मलझैँ कोठामा पस्न खोज्छ ।

झ्यालका खापाहरू लगाउन खोज्दा बत्ती झक्क बल्दछ ।

चारैतिर उज्यालो । झ्यालबाट बाहिर हेर्छु । खापा लगाउन खोज्दछु ।

मेरो आँखा अगाडि हावा द्राेणाचार्यकाे चक्रव्यूहको रचना गरेझैँ फनफनी घुमिरहेछ ।

मलाई लाग्छ म त्यसभित्र प्रवेश गर्दै छु ।

शायद म पात्र अभिमन्यु हुन खोजिरहेछ ।

शायद म चक्रव्यूहभित्र प्रवेश गरिरहेछु, अभिमन्यु जस्तै मलाई बाहिर निस्कने बाटो थाहा छैन ।

शायद म पात्र अभिमन्यु हुन खोजिरहेछु ।

भुवन ढुङ्गाना

#क्लासिक कथा #भुवन ढुङ्गाना