व्याकरणनामा-महायनसूत्र एवं श्री हरिप्रसाद शास्त्रीको नाममा प्रकाशित स्वयम्भू पुराणमा शाक्यमुनि बुद्धले नेपाल उपत्यका भ्रमण गरेको उल्लेख छ । सन् १८७७ मा डेनियल राइटद्वारा सम्पादित भई कलकत्ताबाट प्रकाशित शिवशंकर र पण्डित श्रीगुणानन्दद्वारा लिखित नेपालको इतिहासमा शाक्यमुनि बुद्धबाट तत्कालीन नेपाल उपत्यका भ्रमण भएको दाबी गरिएको छ । उक्त स्रोत अनुसार शाक्यमुनि बुद्ध मुख्य शिष्यहरू सारिपुत्र, मौद्गल्यान, महाकश्यप र आनन्द सहित ५ सय शिष्यहरूका साथ सत्तरी वर्षको उमेरको हाराहारीमा तत्कालीन भारतको श्रावस्तीबाट स्वयम्भू आएको उल्लेख छ ।

उक्त स्रोतहरूका अनुसार बुद्ध स्वयम्भू चैत्य र मञ्जुश्री चैत्यको भ्रमण गरेर पुच्छग्रा चैत्यमा बास बसेका थिए । त्यसपछि बुद्ध गुह्येश्वरी- बौद्ध र नमोबुद्ध पर्वतको दर्शनका निम्ति प्रस्थान भएको बताइएको छ ।

नमोबुद्ध काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लामा अवस्थित ऐतिहासिक एवं प्रसिद्ध बौद्ध स्तूप हो । यो स्तूप तिब्बती बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले मान्ने तीन महान् चैत्यहरू बौद्ध, स्वयम्भू र नमोबुद्ध मध्ये एक हो । नमोबुद्ध चैत्य पर्वत र जङ्गलको मध्यभागमा अवस्थित छ, र चैत्य सहित यहाँ धेरै स-साना बौद्ध गोन्पाहरू रहेका छन् ।

तर, शाक्यमुनि गौतम बुद्ध उनका महान् शिष्य भिक्षु आनन्दका साथ काठमाडौँ वा नमोबुद्ध आएका थिए भन्ने दृष्टान्तमा मूल त्रिपिटक ग्रन्थ र अन्य बौद्ध धर्मग्रन्थहरूमा चर्चा भएको देखिंदैन ।

यता स्थानीय किंवदन्ती फरक छ । कुनै समय तथागत बुद्धसँगै आनन्द, सारीपुत्र र यात्रारत अन्य १ हजार ३ सय ५० शिष्यहरू समेत लुम्बिनीबाट तत्कालीन काठमाडौं उपत्यका हुँदै नमोबुद्ध आएको विश्वास गरिन्छ । साथै, हाल नमोबुद्ध पर्वत अवस्थित गन्धमादन पर्वतमा बोधिसत्त्व मैत्रेयको अनुरोधमा पुरानो स्तूपको उत्खनन गरेको र उक्त स्तूप-उत्पत्तिको बारेमा शाक्यमुनि बुद्धले आगन्तुक र स्थानीयलाई ज्ञात गराएको मत बलियो छ ।

किंवदन्ती अनुसार नै गौतम बुद्ध उपत्यकाबाट नालाको बाटो पाञ्चाल सहर (पनौती) हुँदै कोजाग्रत पूर्णिमा अघिल्लो दिन त्यहाँ पुगेको मानिन्छ । साथै बुद्धले त्यहाँको अनुपम प्राकृतिक परिवेशको आनन्द लिँदै सबै शिष्यका साथमा कुसुमावनमा बास बसेको कथन छ । बुद्ध त्यो समय त्यहाँ पुग्दा धेरै रङ्गको फूलहरू पुलिरहेको र एउटा चैत्यजस्तै देखिने माटोको ढिस्कोबाट सुगन्ध फैलिएको थियो ।

त्यसपछि बुद्धले पृथ्वीको गर्भमा दबिएको उक्त ढिस्कोको उद्धार गरी श्रद्धापूर्वक आराधना गरेको र श्रद्धाञ्जली अर्पण गरेका थिए । त्यो बखत गौतम बुद्धले चैत्यको भूतलमा गाडिएका केही गर-गहनाहरू झिकेर आफ्ना शिष्यहरूलाई देखाएका थिए । गौतम बुद्ध स्वयंको आराधनास्थल रहेकोले उक्त स्थानको नाम नमोबुद्ध रहेको मान्यता छ । गौतम बुद्धले महासत्त्व भनिने एक राजकुमारको रूपमा आफूले पूर्व जन्म लिएको रहस्य खुलाउँदै ती गहनाहरू फेरी गर्भ-गृहमै राखेर चैत्य मर्मतका लागि आज्ञा दिएको जनश्रुति प्रचलित छ ।

शाक्यमुनि बुद्धको सबै क्रियाकलापमा भिक्षु आनन्दको साथ र सहयोग रहन्थ्यो । त्यति बेला नै भिक्षु आनन्दले  बुद्ध समक्ष सबै गतिविधि रहस्योद्घाटनको लागि बिन्ती गरेका थिए, “भगवान् ! यो पार्थिव ढिस्कोमा के रहस्य लुकेको छ, हामीलाई पनि कारणको ज्ञात होस् ।”

आनन्दको अनुरोध सुनेर बुद्धले उपस्थित सबै शिष्यहरूलाई भनेका थिए,

“मैले श्रद्धाञ्जली अर्पण गरेको ढिस्को पुरानो चैत्यको अवशेष हो । यसको गर्भगृहमा राजकुमार महासत्वको अस्थि छ, जो भावनात्मक रूपमा प्राणीहरूको हितका लागि जन्मेका थिए । उनले एक भोको बघिनीलाई मासु र रगत अर्पण गरेर आफ्नो बलिदानी दिएका थिए । महासत्वको यो समर्पणले बाघ र तिनका बच्चाहरूको ज्यान बचेको थियो । त्यसैले म यो चैत्यमा नतमस्तक बनेको हुँ । शिष्यहरू, यो चैत्य नमनका लागि योग्य छ, चैत्यलाई प्रणाम गर्नुहोस् ।”

त्यसपछि बुद्धले आफ्नो सुनौलो हातले भुईँ मा तीन पटक पञ्जाछाप लगाए । पृथ्वी छ पटक थरथर काँप्यो, र भुईँ फाट्यो । त्यस स्थानमा चम्किलो प्रकाश उत्सर्जित भएको सुवर्णरत्न जडित चैत्य निस्कियो ।

त्यसपछि भगवान् बुद्धले शिष्य आनन्दलाई रत्नजडित चैत्यबाट सुनको फूलदानी ल्याउन भन्नुभयो । आनन्दले रत्नजडित चैत्यबाट सुनको फूलदानी लिएर बुद्धलाई दिए । त्यसपछि बुद्धले यो सुनको फूलदानीलाई सङ्घको बीचमा राख्नुभयो, प्रणाम गर्नुभयो र सङ्घलाई पनि त्यसै गर्न भन्नुभयो । भगवान् बुद्धले राजकुमार महासत्वको अवशेष सहितको यो सुनको फूलदानी यो युगको ९ सय ७४ औं वर्ष भाद्र शुक्ल पक्षको बाह्रौँ दिनमा स्थापना भएको बताउनुभयो ।

सारमा सुवर्ण-कलशमा महासत्वको अस्थि राखेर हिरण्यगिरीमा स्थापित सप्तरत्न चैत्यलाई आज नमोबुद्ध भनिन्छ । लामो समय नमोबुद्ध चैत्य पृथ्वीको गर्भमा भासिएको किंवदन्ती छ ।

त्रिपिटकाचार्य भिक्षु धर्म रक्षितले करिब ७५ वर्ष अगाडि आफू नमोबुद्ध आएर लेखेको संस्मरणात्मक यात्रा आलेखमा समेत यो कुरा उल्लेख गरेका छन् । उनको नेपाल यात्रा पुस्तक गंगा फाईन आर्ट प्रेस, लखनउले प्रकाशन गरेको थियो, जुन हिन्दुस्तानी एकेडेमी पुस्तकालय इलाहबादको डिजिटल प्रतिलिपिमा पढ्न सकिन्छ ।

शाक्यमुनि बुद्ध स्वयंले काठमाडौँ उपत्यका र नमोबुद्ध पर्वत भ्रमण नगरेको मतमा विश्वास गर्नेहरूले यथार्थमा गौतम बुद्धका प्रमुख उत्तराधिकारी आनन्दले सप्तरत्न चैत्यको उत्खनन र नवनिर्माण गरेको विश्वास गर्दछन् । उक्त मतानुसार आनन्दको आज्ञा पाई अन्य भिक्षुहरूले पृथ्वीको गर्भबाट सुवर्ण कलश सहित महासत्वको अस्थि निकालेर चैत्यको उत्खनन र नवनिर्माण गरेको मानिएको छ । यो जनश्रुतिलाई भने बौद्ध धर्मग्रन्थहरूको साक्ष्यमा अस्वीकार गर्न सकिने धेरै आधारहरू छैनन् ।

नमोबुद्ध पर्वतको नाम हिरण्यगिरी, गन्धमादन, ग्रन्धकुट एवं योगाकुल पर्वत हुँदै सुवर्णगिरी पनि कहलिएको मानिन्छ । पाञ्चाल देशको नामुरा जंगललाई पनि नाम्वुरा, नाम्वुडा, नाम्मुढा आदी अपभ्रंश हुँदै आएको हो । पाञ्चाल देशको नाम समयान्तरमा पनौतीको रुपमा रूपान्तरण भएको विश्वास गर्ने गरिन्छ ।

महासत्वको जन्मभूमि मानिएको ‘नमोबुद्ध’ सम्भवतः शाक्यमुनि बुद्धको पूर्वजन्मको कथा जोडिएको बौद्ध तीर्थस्थलहरूमा एक मात्र प्रसिद्ध स्थान हो । यो अर्थमा नमोबुद्धलाई ‘लुम्बिनी’ जस्तै पबित्र र विश्व-धरोहरको रूपमा विकास गर्नु आवश्यक छ । साथै महासत्वको जीवनी र शाक्यमुनि बुद्धका पूर्वजन्म प्रसङ्गका तथ्यपूर्ण कुराहरू अझै अन्वेषण हुनु पनि औचित्यपूर्ण छ ।

तसर्थ, अबको अङ्कमा महासत्वको दान पारमिता र शाक्यमुनि बुद्धको पूर्वजन्म प्रसङ्गको थप विवेचना प्रस्तुत हुनेछ ।

 (लेखक बौद्ध अध्ययनको दृष्टिकोणबाट नेपालको प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापन नीतिको अध्ययनमा विद्यावारिधि गर्दैछन् ।)